همشهری آنلاین - بهاره خسروی: اما شاید برای بسیاری از ما که این روزها آزادانه در ماه محرم برای شهیدان واقعه کربلا عزاداری می‌کنیم تصورش دور از ذهن باشد که زمانی پدران ما برای حفظ و زنده نگهداشتن چراغ عزاداری امام حسین(ع) چه مشقت‌ها و محدودیت‌هایی را تحمل کرده‌اند. تفاوت‌ها در عزاداری هر کدام سمبلی از مظلومیت خاندان پیغمبر در واقعه کربلا و این سنت‌ها پشت غبار فراموشی رو به زوال است. این گزارش را که در آن به اجرای چند مراسم آیینی ماه محرم به روایت تعدادی از اهالی پرداخته شده بخوانید تا بیشتر با فلسفه این تفاوت‌ها آشنا شوید.
عزاداری بین‌الطلوعین محله منیریه
با نشستن رضا خان بر مسند قدرت و تشکیل حکومت پهلوی اول، اجرای بسیاری از مراسم مذهبی مثل نمایش‌های آیینی تعزیه، راه‌اندازی تکیه‌ها و هیئت‌های عزاداری ممنوع اعلام شد. اما عشق به اباعبدالله(ع) و زنده نگه داشتن پرچم عزاداری و یاد و خاطره شهیدان کربلا در میان همه ایرانیان ممنوعیت‌بردار نیست. عزاداری مخفیانه در بین الطلوعین یکی از روش‌های ابداعی اهالی در محله منیریه بود. حاج «قدس حسینی» از اهالی و هیئتی‌های قدیم محله منیریه با تعریف این ماجرا می‌گوید: «با آمدن رضا شاه اجرای هرگونه عزاداری ممنوع شد. به همین دلیل بیشتر مراسم عزاداری مخفیانه از چند ساعت مانده به نماز صبح و طلوع آفتاب در زیرزمین خانه‌ها شروع می‌شد و از شب همه بانیان هیئت به فکر تهیه نان و چای صبحانه عزاداران بودند. مراسم با اقامه نماز جماعت صبح و خوردن صبحانه در ساعت اولیه روز به پایان می‌رسید. این مراسم به بین‌الطلوعین معروف بود که تا سال‌ها و روی کارآمدن پهلوی دوم و آزاد شدن اجرای مراسم عزاداری ادامه داشت.»
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
تسلیت به مراجع
اجرای مراسم سخنرانی با حضور مراجع تقلید و روحانیون بنام شهر قم یکی دیگر از مراسم هیئت‌های مذهبی منطقه در ماه محرم بود. روحانیونی مثل مرحوم «شیخ علی‌اکبر ترک»، مرحوم «فلسفی» و «آیت‌الله امامی‌کاشانی»، «آیت‌الله مکارم‌شیرازی»، «آیت‌الله وحید» و.... از افراد بنام و سخنرانان دهه اول محرم در منطقه بودند که معمولاً بعد از پایان عزاداری‌ها در دهه اول، تعدادی از بانیان و ریش‌سفیدان هیئت‌های منطقه از روز ۱۳ محرم به بعد در قالب دسته‌های سینه‌زنی و عزاداری برای عرض تسلیت به مراجع دینی راهی شهر قم می‌شدند.
اصناف و خانه پدری مرحوم مهدی بازرگان
مراسم عزاداری برای اباعبدالله‌الحسین(ع) در میان اهالی در محله‌هایی مثل «امیریه» و «منیریه» در ۲ ماه محرم و صفر برگزار می‌شد. در این ۲ماه هر اجرای مراسم، هر ۱۰ روز میان اصناف، دوره‌ای تقسیم می‌شد. برای مثال دهه اول ویژه بازرگانان، دهه دوم نانوایان، دهه سوم قصابان و... هر کدام از این اصناف مسئولیت اجرای تمام برنامه‌ها و پخش نذری‌ها را برعهده می‌گرفتند. بنا بر تعریف حاج‌آقا قدس حسینی مسیر بیشتر دسته‌های سینه‌زنی به سمت بازار بود و عزاداری منزل مرحوم قلی بازرگان، پدر مهدی بازرگان نخستین نخست وزیر بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در محله قلمستان از مکان‌های معروف محلی میان اهالی بود.
طشت‌گذاری در محله هلال‌احمر
یکی از مراسم عزاداری به جا مانده از دوران صفویه، طشت‌گذاری است. این رسم بیشتر در میان آذری‌ها مشهور است. مراسم طشت‌گذاری از چند روز مانده به شروع محرم در بیشتر هیئت‌های مذهبی منطقه اجرا می‌شود. «حسین صدرایی» از اهالی قدیمی محله هلال‌احمر و هیئت ابوالفضل(ع) از قدمت ۳۷ ساله اجرای این مراسم در این هیئت می‌گوید: «حدود سال ۱۳۵۱ بود که مسجدحضرت ابوالفضل(ع) در محله هلال‌احمر و سال ۱۳۵۳ هیئت ابوالفضل‌العباس(ع) تشکیل شد. این مراسم ۳ روز قبل از شروع ماه محرم به پیروی از قیام امام حسین(ع) و رفتار جوانمردانه او در مقابل سپاه حر در روز ۲۷ ذیحجه که آب مشک‌ها را در طشت‌ها ریخته و تمام لشکر حر و اسب‌های آنها را سیراب کردند با اجرای آیین ویژه بعد از چرخاندن طشت و قرار دادن در جایگاه مخصوص، آماده سوگواری مراسم محرم می‌شوند.»
خیمه‌سوزان چهارراه مختاری
یکی از مراسم آیینی ماه محرم که بیشتر ظهر عاشورا و بعد از اقامه نماز و شهادت امام حسین(ع) اجرا می‌شود خیمه سوزان است. حاج «ذوالفقاری» از اهالی و هیئت‌های قدیمی محله مختاری و وحدت اسلامی درباره مراسم خیمه سوزان ظهر عاشورا می‌گوید: «خیمه سوزان یکی از مراسم ثابت بیشتر هیئت‌ها و دسته‌های عزاداری در ظهر عاشوراست. این مراسم آتش زدن خیمه‌های نمادین و عزاداری در کنار آنها به یاد اسیران کربلاست که بعد از جنگ با آتش زدن خیمه‌ها باعث ایجاد رعب و وحشت میان زنان و بچه‌های شهیدان و خاندان پیامبران(ص) در واقعه عاشورا شدند.»
مراسم نصب پرچم و هم‌قسم شدن اهل هیئت
اجرای مراسم نصب پرچم و سیاهپوش کردن هیئت‌ها در میان هیئتی‌ها آیین خاصی داشت. «ابوالفضل دهنگر» از اهالی محله «پاستور» و مداح اهل‌بیت(ع) در هیئت «دیوانگان حسینی» از این سنت می‌گوید: «مراسم پرچم یکی از مراسم در حال فراموشی است. اما خوشبختانه بعد از ۲۳ سال دوباره این مراسم امسال در هیئت ما احیا شد. در این مراسم از۱۰ روز قبل از شروع مراسم عزاداری، همه بزرگان و ریش‌سفیدان هیئت‌های قدیمی دورهم جمع می‌شدند و در یک برنامه آیینی بعد از قرائت زیارت عاشورا، پرچم هیئت را به دست می‌گرفتند و هرکدام از اعضا با گرفتن گوشه‌هایی از پرچم با یکدیگر هم‌قسم می‌شدند تا زیر این پرچم برای اجرای خدمات و انجام کارهای هیئت در کنار هم یکدل و همصدا به یکدیگر کمک کنند.»
«شاه حسین»گویان محله وحدت اسلامی
هیئت آذربایجانی‌های مقیم مرکز «شاه‌حسین‌گویان» نام دارد و در محله وحدت اسلامی یکی دیگر از هیئت‌های قدیمی منطقه است. اعضای این هیئت با گرفتن چوب‌هایی به‌دست به شیوه‌ای متفاوت عزاداری می‌کنند. در مراسم هیئت شاه‌حسین‌گویان، عزاداران نوعی چوب مخصوص را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند و وقتی که چوب به زمین نزدیک می‌شود همگی با صدای بلند ندای «شاه حسین» و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود همگی با صدای بلند ندای «وای حسین» سر می‌دهند. فلسفه این حرکت به شب تاسوعا و عاشورا بازمی‌گردد که اصحاب امام(ع) با شمشیرهای خود دور خیمه امام حسین(ع) رژه می‌رفتند تا نشان دهند که بر عهد خود با امام(ع) هستند. عزاداران در حین عزاداری دست خود را پشت یکدیگر قرار می‌دهند و با این حرکت خود، اتحاد و انسجامشان را نشان می‌دهند.
نذری خاص در محله پاستور
عطر و طعم قیمه دارچینی مراسم عزاداری اباعبدالله (ع) یکی از خاطرات مشترک و گره خورده بیشتر نسل‌ها با محرم است. غذایی که عضو ثابت بیشتر نذری‌های این ایام است. دلیل باب شدن پخت این غذا در این ماه بنا بر تعریف قدیمی‌ها احترام و ارادت ویژه مردم به امام حسین(ع) است. در گذشته بیشتر غذای مردم، گیاهی یا آبگوشت بودو چلوخورشت برای مهمانان ویژه طبخ می‌شد. یکی از چلوخورشت‌های خوشمزه، قیمه پلو بود که به احترام امام حسین(ع) بیشتر در این ایام مردم به‌عنوان یک غذای نذری خوشمزه نیت پخت آن را داشتند. قیمه نثار قزوینی، شب‌های عاشورای هیئت دیوانگان حسینی در محله پاستور هم یکی از همین غذاهای خاطره‌انگیزی است که ۲۴ سال پذیرای اهالی عزادار حسینی و باعث شهرت این هیئت در منطقه است.
بنا بر تعریف اهالی قدیمی در گذشته معمولاً شام هیئت را در سینی‌های کوچک ۳ یا ۴ نفره میان عزاداران تقسیم می‌کردند و در این میان اگر کسانی هم با هم کدورتی داشتند به دلیل همسفره شدن و قرار گرفتن در کنار یک دیس غذا آشتی می‌کردند.
نوحه‌خوانی دودم
تغییر سبک مداحی و استفاده از ابزارآلات جاز و تغییر شعرها یکی دیگر از تفاوت‌های سبک عزاداری از گذشته تا امروز است. بنا بر تعریف «ابوالفضل دهنگر»، شیوه مداحی در گذشته به‌صورت دو دم یا یک دم بود. به این شکل عزاداران در چند ردیف منظم شروع به سینه‌زنی می‌کردند. معمولاً یک ردیف نوحه یا دکلمه‌ای را در مدح شهدای کربلا می‌خواند؛ ردیف بعدی با نوحه دیگر پاسخ می‌داد که این شیوه به دو دم یا یک دم معروف بود.
-----------------------------------------------------------------------------------------------