همشهری آنلاین - حسن حسن‌زاده: تنها گلدسته مسجد خاطره‌انگیز خیابان اقبال، با آن قامت برافراشته‌اش که از میان آپارتمان‌های کوچک و بزرگ اطراف هم به خوبی دیده می‌شود، انسان را به یاد ایستادگی جوان‌هایی می‌اندازد که از همین مسجد پا در جبهه‌های نبرد گذاشتند و افتخار شهادت نصیبشان شد. مسجدی که نزدیک به ۷ دهه قدمت دارد و همه آن را با صفوف طولانی نمازگزاران و فعالیت‌های خیریه‌اش می‌شناسند با مشارکت ساکنان نخست محله شهید اسدی ساخته و با تلاش‌ها و پیگیری‌های متولی ۸۴ ساله‌اش بازسازی شد. آن هم در روزهایی که جمعیت محله روز به روز در حال افزایش بود و ساخت مسجد هم یکی از خواسته‌های اصلی ساکنان محله قدیم مفت‌آباد. در این گزارش سراغ محمدصادق معصومی‌نژاد، رئیس هیئت امنا و متولی مسجد باب‌الحوائج رفتیم و درباره تاریخچه و برنامه‌های مختلف قدیمی‌ترین مسجد خیابان اقبال لاهوری با او همکلام شدیم.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
این مسجد با مشارکت اهالی ساخته شد
محمد صادق معصومی‌نژاد، تولیت مسجد باب‌الحوائج در آستانه ۸۵ سالگی هم مثل ایام جوانی پرانرژی است. همان روزگاری که با دست‌های خودش آجر روی آجر دیوارهای مسجد گذاشت و با مشارکت اهالی محله، یکی از قدیمی‌ترین و خاطره انگیزترین مساجد منطقه را بازسازی کرد. وقتی که قرار است از تاریخچه این مسجد قدیمی بنویسیم، سراغش می‌رویم و او هم با روی گشاده برای‌مان از روزهایی تعریف می‌کند که مسجد باب‌الحوائج به‌عنوان نخستین و تنها مسجد حوالی خیابان اقبال لاهوری، میزبان نمازگزاران زیادی از نقاط مختلف منطقه بود.
او می‌گوید: «حوالی سال ۱۳۲۹ بود که حاج محمدعلی فاطریون یکی از مالکان بزرگ این منطقه، هزارمترمربع از املاکش را به ساخت مسجد اختصاص داد. آن موقع زمین‌های این اطراف به مفت‌آباد شهرت داشت. اقوام و مهاجران زیادی از نقاط مختلف کشور به این محله آمده و وقتی که هنوز بیشتر زمین‌های امروزی، بایر و بدون استفاده بود در این محله ساکن شدند. آن روزها حتی خبری از میدان امام حسین(ع) و مسجد امروزی این میدان نبود و مهاجران و ساکنان قدیمی و جدید محله‌ای که روز به روز به جمعیتش اضافه می‌شد نیاز به مکانی برای اقامه نمازجماعت داشتند.» معصومی‌نژاد مکثی می‌کند و ادامه می‌دهد: «خیلی زود با یک چادر بزرگ بخشی از زمین مسجد مسقف شد و تا مدت‌ها نمازگزاران، نمازهای یومیه را زیر چادرها اقامه می‌کردند. تا اینکه با کمک ساکنان اولیه محله، نخستین بنای مسجد باب‌الحوائج با مساحت کمتر از ۱۰۰مترمربع ساخته شد. بنایی ساده و با امکانات بسیار کم که تنها برای اقامه نماز کاربرد داشت و حتی مراسم اعیاد و عزاداری مناسبت‌های مختلف هم به دلیل کمبود فضا در یکی از هیئت‌های مجاور مسجد برگزار می‌شد.»
سجده بر محراب ۶۶ ساله
۶۶ سال از ساخت بنای اولیه مسجد قدیمی خیابان اقبال لاهوری می‌گذرد و این مسجد هم به دلیل افزایش جمعیت محله و نیاز به یک مکان بزرگ‌تر برای اقامه نماز و برگزاری مراسم، سال ۱۳۵۷ با همت حاج محمدصادق معصومی‌نژاد و مشارکت اهالی بازسازی شد. با این وجود، محراب مسجد، کاشیکاری‌ها و آینه‌کاری‌های روی محراب، یادگار بنای اولیه قدیمی‌ترین مسجد خیابان اقبال است. یادگاری که پس از تخریب ساختمان قدیمی مسجد، دست نخورده باقی مانده و نزدیک به ۷ دهه سجده‌گاه نمازگزاران محله شهید اسدی است.
با این وجود، کاشیکاری‌ها و منبت‌کاری‌های شبستان اصلی، هماهنگی و همخوانی خوبی با محراب قدیمی مسجد دارد. مسجدی که به دلیل معماری خاص شبستان اصلی‌اش که ۲ فرو رفتگی طاقچه مانند و شبیه به محراب در شرق و غرب شبستان برای جلوگیری از انعکاس صدا دارد، میان اهالی به مسجد ۳ قبله‌ای هم مشهور بود.
وقتی از ماجرای بازسازی مسجد باب‌الحوائج می‌پرسیم، معصومی‌نژاد، رئیس هیئت امنای مسجد که معمار این بنای جدید هم بوده و به گفته نمازگزاران تلاش زیادی برای بازسازی مسجد انجام داده است، با فروتنی خاصی از مشارکت و همدلی اهالی محله در بازسازی مسجد برای‌مان تعریف می‌کند: «اواخر سال ۱۳۵۶ بود که تصمیم به بازسازی مسجد قدیمی گرفتیم. دیگر جمعیت محله زیاد شده بود و شبستان کوچک مسجد هم پاسخگوی جمعیت نمازگزاران برای برگزاری مراسم‌های مختلف نبود. وقتی کار تخریب بنای قدیمی و ساخت مسجد جدید شروع شد، هر کدام از اهالی گوشه‌ای از کار را گرفتند و کم و زیاد با کمک‌های مالی خودشان دیوارهای مسجد را بالا بردند. من هم آن روزها تمام وقتم را به ساخت مسجد اختصاص دادم و از آنجایی که سال‌ها شغلم ساختمان‌سازی بود، وظیفه طراحی و معماری مسجد را هم به عهده گرفتم. حالا ساختمان جدید مسجد ۳ هزارمترمربع بنای مسقف دارد که شامل شبستان آقایان، بانوان، حسینیه، سالن ورزشی بسیج و... می‌شود.»
از تهیه جهیزیه تا دارو و درمان بیماران
اما یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های مسجد باب‌الحوائج که سال‌هاست این مسجد قدیمی خیابان اقبال را تبدیل به خانه امید نیازمندان و خانواده‌های کم‌بضاعت محله شهید اسدی و حتی محله‌های اطراف کرده، فعالیت‌های خیریه این مسجد است. صندوق خیریه مسجد باب‌الحوائج که همزمان با بازسازی مسجد در سال ۱۳۵۷ با پیگیری‌های محمدصادق معصومی‌نژاد آغاز به کار کرد، هنوز هم با مشارکت و همراهی خیّران و اهالی محله فعال است. از فعالیت‌های مهم خیریه مسجد می‌توان به تهیه سبد ارزاق برای خانواده‌های نیازمند و تهیه جهیزیه برای نوعروسان کم‌بضاعت اشاره کرد.
منیر ناظمی یکی از اعضای خیریه مسجد باب‌الحوائج، که بیش از ۱۷ سال مسئولیت شناسایی نیازمندان و خانواده‌های کم‌بضاعت محله را به عهد دارد، درباره فعالیت‌های خیریه مسجد می‌گوید: «با کمک اهالی محله که همسایه‌های نیازمندشان را به خیریه معرفی می‌کنند، خیریه مسجد بیش از ۸۰ خانواده کم‌بضاعت محله را زیر پوشش قرار داده و علاوه بر پرداخت مستمری ماهانه، در مقاطع مختلف سال هم با کمک خیّران سبد ارزاق در اختیار این خانواده‌ها قرار می‌دهد. ضمن اینکه با کمک خیّران هر سال نزدیک به ۷ یا ۸ جهیزیه کامل تهیه می‌شود و در اختیار خانواده‌های کم‌بضاعت قرار می‌گیرد. از طرفی خیریه برای کمک به تهیه دارو و درمان بیماران هم برنامه‌ریزی کرده و برای این کار با چند داروخانه همکاری می‌کند.»
نقش امامان جماعت در حضور پرشور اهالی در مسجد
هنگام اقامه نماز و برگزاری مراسم مختلف، مسجد باب‌الحوائج یکی از شلوغ‌ترین و پرجمعیت‌ترین مساجد منطقه است. مسئله‌ای که از دیرباز همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این مسجد قدیمی میان اهالی منطقه مشهور بوده است. خیلی‌ها حضور امامان جماعتی را، که هر کدام با ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فردشان، باعث جذب نمازگزاران و اهالی محله به مسجد شده بودند، دلیل استقبال اهالی محله شهید اسدی و حتی اهالی محله‌های مجاور از برنامه‌های مسجد می‌دانند. مسجد باب‌الحوائج از زمان تأسیس تا به امروز ۴ امام جماعت داشته است.
وقتی در این‌باره با محمدصادق معصومی‌نژاد که بیش از هرکس دیگری با تاریخ مسجد آشنایی دارد همکلام می‌شویم، می‌گوید: «حجت‌الاسلام ابهری نخستین امام جماعت مسجد بود و پس از او آیت‌الله سید مهدی امینی محرر معروف به آیت‌الله دروازه‌ای این وظیفه را به عهده گرفت. او از مدرسان حوزه علمیه و از شاگردان آیت‌الله بروجردی و امام خمینی(ره) بود که با منابر و سخنرانی‌های پربار و جایگاه علمی‌اش پای خیلی‌ها را به مسجد باب‌الحوائج باز کرد. پس از او هم حجت‌الاسلام حسینی سیرجانی مدت کوتاهی امام جماعت مسجد بود. تا اینکه نوای جانسوز مداحی‌ها و روضه‌خوانی‌های حجت‌الاسلام سید حمزه روح بخش که ۱۴ سال در این جایگاه فعالیت کرد، باعث رونق هرچه بیشتر نمازها و مراسم مسجد باب‌الحوائج شد.»
۳۰ نفر از جوان‌های مسجد در ایام انقلاب و دفاع‌مقدس شهید شدند
بازسازی مسجد باب‌الحوائج با اوج‌گیری درگیری‌ها و پیروزی انقلاب اسلامی همزمان شده و آن روزها مسجد قدیمی خیابان اقبال هم پاتوقی برای فعالیت جوان‌های انقلابی محله بود. از آنجایی که مبارزات انقلابی شرق تهران در حوالی میدان شهدا و خیابان پیروزی فاصله چندانی با مسجد باب‌الحوائج نداشت، ایام انقلاب، بخشی از مسجد خاطره‌انگیز خیابان اقبال تبدیل به درمانگاهی برای کمک به زخمی‌ها شده بود. روزهای دفاع‌مقدس هم مسجد باب‌الحوائج به‌عنوان یکی از مساجد بزرگ منطقه، محل جمع‌آوری و ارسال کمک‌های مردمی به جبهه‌ها بود و جوان‌های زیادی هم از محراب همین مسجد راهی خاکریز جبهه‌ها شدند. در گوشه‌ای از شبستان مسجد، تصاویر و اسامی ۳۰ شهید مسجد باب‌الحوائج از سال‌های دفاع‌مقدس و روزهای پیروزی انقلاب اسلامی نصب شده، شهدایی چون شهید حمیدرضا ثابتی، شهید علی جبلی، شهید محمدرضا حیدری، شهید کاظم هوشمند و دیگر شهدای گرانقدری که الگوی جوان‌های امروز مسجد هستند.
برنامه‌های فرهنگی مسجد برای جذب جوان‌ها
یکی از رسوم دیرین مسجد باب‌الحوائج که تأثیر زیادی در استقبال اهالی محله به برنامه‌های مسجد دارد، برگزاری مراسم عزاداری و سخنرانی در همه ایام محرم و صفر، برپایی مراسم جشن اعیاد مذهبی، ولادت امامان معصوم(ع) و مراسم سخنرانی و عزاداری در ایام شهادت ائمه اطهار(ع) است. مراسمی که به دلیل استقبال حداکثری نمازگزاران و ساکنان محله‌های اطراف، با کمک‌های خودجوش اهالی و به‌ویژه جوان‌های محله برگزار می‌شود. وقتی با حجت‌الاسلام سید وحید حسینی پنجمین امام جماعت مسجد باب‌الحوائج در این‌باره همصحبت می‌شویم، از برنامه‌هایش برای جذب هرچه بیشتر جوان‌ها به فعالیت‌های مسجد باب‌الحوائج می‌گوید: «درست است که مسجد باب‌الحوائج از مساجد قدیمی و ریشه‌دار محله است و جمعیت نمازگزار زیادی هم دارد اما این مسئله نباید ما را از جذب جوان‌ها و فعالیت‌های فرهنگی بیشتر غافل کند. درصدد هستیم با کمک هیئت امنای مسجد و تشکیل یک کارگروه فرهنگی، برنامه‌ریزی دقیقی برای جذب جوان‌ها مثل پیگیری شروع آموزش مباحث درسی به دانش‌آموزان محله انجام دهیم.»
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۳ در تاریخ ۱۳۹۵/۰۹/۱۴