همشهری آنلاین-محسن مهدیان: مثلاً استکان به یادگار مانده از مادربزرگ صرفاً کارکرد مصرفی برای چای نوشیدن ندارد. چه بسا نوشیدن چای در این استکان را به مراتب لذت‌بخش‌تر بدانیم. لذا برخی کالاها، فارغ از کارکرد مادی‌اش برای ما هویت‌بخش است. بنابراین برخی از کالاها جزئی از فرهنگ ما محسوب می‌شوند.
نمونه‌های این اشیا اطراف ما بسیار است. نگاه ما به آب و خاک و آتش از این دست است. هرآنچه توانسته جای خود را فراتر از مصرف مادی در رابطه رمزآلود انسان با خود و خدای خودش پیدا کند نه تنها نوستالژی و بلکه قدرت هدایت‌گری و معنادهی و حقیقت‌سازی یافته است. از جمله این اشیا «آینه» است که جایگاه رفیع و معناداری در فرهنگ ما ایرانیان داشته و دارد.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
آینه در فرهنگ عامه ما از نظر معنوی در سطح بالایی قرار داشت و نسبت به دیگر وسایل خانه از ارزش بالایی برخوردار بود. در هرمکانی که قرار می‌گرفت حاکی از صفا و پاکی و صداقت بوده است. اهل خانه روزانه با آینه سروکار داشتند و در بسیاری از مناسک مذهبی و آیینی‌شان آینه جایگاه ویژه‌ای داشته است. یکی از کاربردهای ویژه آینه در سفره عقد بوده است. عروس و داماد آینه را در مقابلشان به نشانه پاکی و صداقت و خوشبختی قرار می‌دادند. دیگر اینکه رسم بود در بقچه عروس آینه می‌گذاشتند. هنگام بیرون آمدن عروس و داماد از حمام مقابل هریک آینه می‌گرفتند. عروس را که از خانه خودش به سمت خانه داماد می‌بردند یک نفر جلوتر از عروس و مقابل او آینه به‌دست می‌رفت. در سفره هفت‌سین نیز به‌عنوان نماد صداقت، صفا و صمیمیت کنار قرآن و با یک زاویه مشخصی که تصویر قرآن برآن نقش ببندد آینه قرار می‌دادند.
در مراسم محرم نیز مردم حجله‌ای درست می‌کردند که با آینه تزیین شده بود. همین‌طور در تزیین نخل بزرگ و یا علم‌های عزاداری نیز از آینه استفاده می‌کردند.
ابتدای ماه مبارک رمضان نیز خانم‌ها سبزه و آینه برداشته و به پشت‌بام‌ها می‌رفتند تا هلال آغاز ماه رمضان را به چشم خود ببینند.
عروس را هم که می‌خواستند از خانه خارج کنند او را سه مرتبه از زیر آینه و قرآن رد می‌کردند. اسباب جهاز هم که می‌بردند اول طبق آینه شمعدان، یا آینه چراغ یا آینه و قرآن و نقل و گل بود که پیشاپیش حرکت می‌کرد. به خانه نو که ورود می‌کردند اول باید آینه، دوم قرآن و سوم نقل ببرند.
بین مردم نذر آینه و چراغ برای امامزاده‌ها نیز رواج داشت. اگر کسی سفر می‌رفت و یا برای کار مهمی از خانه خارج می‌شد او را از زیر آینه و قرآن رد می‌کردند.
در آیین پهلوانی نیز اگر پهلوانی به بالاترین درجه از قدرت بدنی می‌رسید کاسه آینه‌ای دریافت می‌کرد و به زانو می‌بست.
در خانه‌های تاریخی تهران، تالار آینه‌های بسیاری می‌توان یافت که هرکدام زیبایی چشمنواز خاص خود دارند. از مشهورترین‌ها تالار آینه کاخ گلستان است.
از دیگر تالارهای آینه خانه نصیرالدوله مربوط به اوایل دوره قاجار است و دیگر تالار آینه امام‌جمعه تهران در دوران قاجار و یا نمونه دیگر مثل خانه حاکم تهران یا علاءالدوله است.
در بسیاری از امامزاده‌های تهران نیز آیینه‌کاری در معماری آن به وضوح دیده می‌شود که سهم قابل توجهی در معنویت مکان و توجه دادن به زائر است.
اما این همه یک ریشه اعتقادی عمیق دارد که یک شیء را از کالای مصرفی صرف تبدیل به یک نماد می‌کند. در مباحث هستی شناسانه عرفانی تمامی عالم و کیهان مجموعه آینه‌هایی است که ذات حضرت باری تعالی را به اشکال مختلف نشان می‌دهد و به درجات گوناگون اشعه ذات یکتا را بازمی‌نماید.
افتاده‌ای تو در غلط از کثرت مثال
یک عکس بیش در همه آینه‌خانه نیست
اوج ظهور معنایی آینه در قلب «انسان کامل» است. جایی که انسان کامل از جهت مظهریت ذات و صفات و اسما آینه تمام‌عیار و مظهریت تامه حضرت حق می‌شود. از این جهت انسان کامل اهل‌بیت است و حضرت زهرا(س) بانوی آینه‌ها شناخته می‌شود.
لذاست که آینه را هم در قوس صعود و هم قوس نزول همزمان مورد توجه قرار می‌دادند. چه زمانی که بحث در قوس نزول هستی‌شناسانه بود که آینه کارکرد وحدت در کثرت داشت و چه زمانی که در قوس صعود به رهیافت‌های سالکانه عارف اشاره داشت، چرا که در آینه قلب محب است که ظهور اسما و صفات الهی متجلی است. اساسی‌ترین ویژگی آینه نشان دادن و شباهت است. و از این جهت رابطه محب و محبوب رابطه شباهت و یکی شدن است.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۲۰ در تاریخ ۱۳۹۵/۱۰/۲۷