همشهری آنلاین- علی‌الله سلیمی: هوشنگ ابتهاج، متخلص به ه. ا. سایه، شاعر و پژوهشگر نام‌آشنای معاصر است که در گشودن دریچه‌های تازه به روی شعر معاصر فارسی، قدم‌های موثری برداشت و حاصل عمر نسبتاً بلند او یادگارهای شعری متعددی است که از آثار ماندگار در ادبیات فارسی محسوب می‌شود. ابتهاج به‌واسطه بهره‌مندی از استعداد فراوان در سرودن شعر به هر دو سبک کلاسیک و نو، در میان اهالی ادبیات از موقعیت ویژه‌ای برخوردار است. او همچنین در میان عامه مردم طرفداران زیادی دارد و اشعارش زمزمه لحظه‌های دلتنگی نسل‌های متعددی بوده و هست. هوشنگ ابتهاج که متولد سال ۱۳۰۶ در شهر رشت بود، سرانجام در ۱۹ مردادماه ۱۴۰۱ در 94 سالگی در شهر کلن آلمان به علت نارسایی کلیه و کهولت سن درگذشت و پیکر او صبح شنبه ۵ شهریور ۱۴۰۱ در باغ محتشم رشت به خاک سپرده شد.
1
بخش قابل توجهی از اشعار هوشنگ ابتهاج را اشعار عاشقانه این شاعر تشکیل می‌دهد که در این خصوص روایت‌هایی مطرح است که ریشه و خاستگاه شعرهای عاشقانه وی را به یک رابطه عاطفی و احساسی در دوران جوانی وی نسبت می‌دهد. می‌گویند ابتهاج در جوانی دلداده دختری ارمنی‌تبار به نام گالیا می‌شود و نخستین اشعار خود را با عشق او می سراید و این اشعار را در سال ۱۳۲۵، در قالب مجموعه‌ای به نام «نخستین نغمه‌ها» منتشر می‌کند. این مجموعه که پیش از آشنایی او با نیما یوشیج سروده شده است، مشتمل بر اشعاری به شیوه کلاسیک است و از حیث فرم و محتوا (غزل‌های عاشقانه با درون‌مایه اجتماعی) به اشعار حافظ نزدیک است. نقل است، تأثیر عشق دوره جوانی بر ابتهاج تا مدت‌ها ادامه داشت؛ تا جایی که سال‌ها بعد هم، مسائل سیاسی ایرانِ غرق در خون‌ریزی و جنگ و بحران را در شعری با عنوان «کاروان» و مطلع «دیر است گالیا...» به تصویر کشید.
2
دومین مجموعه شعر ابتهاج با عنوان «سراب» منتشرشد که گرچه در قالب چهارپاره و با مضامین معمول غزلیات به بیان احساسات فردی و عواطف شاعر پرداخته است، اما تمایل به استفاده از اسلوب جدید شعر نو را به وضوح می‌توان در آن دید. پس از این دو کتاب، سایه کتاب «سیاه مشق» را به اشعار منتشرنشده سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۹ خود اختصاص داد و با نشر تعدادی از غزل‌های پیشین، توانایی خود را در سرودن شعر کلاسیک نشان داد؛ تا آن‌جا که می‌توان گفت تعدادی از غزل‌های او از بهترین غزل‌های این دوران به‌شمار می‌رود.
3
هوشنگ ابتهاج هم مانند بسیاری از شاعران هم‌عصر خود دوره‌های شعری متعددی دارد و بعد از پشت سر گذاشتن دورانی که به سرودن اشعار عاشقانه عشق می‌ورزید، به مرور از این دوره شعری عبور کرد و در کتاب«شبگیر» که حاصل دوران پر تب‌وتاب پیش از سال ۱۳۳۲ است، به سرودن اشعاری با مضامین اجتماعی وسیاسی روی آورد. ابتهاج که از مخالفان رژیم وقت به شمار می‌رفت، با انتشار مجموعه «چند برگ از یلدا» در سال ۱۳۴۴، راه روشن و تازه‌ای را در شعر معاصر گشود. از دیگر آثار منظوم ابتهاج می‌توان به یادگار خون سرو (۱۳۶۰)، تا صبح یلدا (۱۳۶۰)، تاسیان مهر (۱۳۸۵) و بانگ نی (۱۳۸۵) اشاره کرد. کتاب گفت‌وگومحورِ خاطرات سایه هم با نام «پیر پرنیان‌اندیش»، در سال ۱۳۹۱ به همت میلاد عظیمی و عاطفه طیه توسط انتشارات سخن منتشر شده است.
4
یکی از نکات جالب توجه در هنگام نام بردن از اسم و اشعار هوشنگ ابتهاج، عنوان تخلّص این شاعر است که آن هم داستان شنیدنی دارد و خودِ شاعر در استدلال نام شاعری‌اش یعنی سایه گفته است: «حروف و کلمات برای من رنگ دارند: «ر» خاکستری، «گ» نارنجی و «ج» سیاه است. یا کلمات برایم سرد و گرم‌اند: «سایه» کلمه‌ای سرد است، «گلابی» کلمه‌ای گرم. به‌گمان من در کلمه‌ی سایه یک مقدار آرامش و خجالتی‌بودن و فروتنی و بی‌آزار بودن هست؛ این‌ها برای من جالب بود و با طبیعت من می‌ساخت. خودِ کلمه‌ی سایه از نظر حروف الفبا حروف نرم بدون‌ادعایی است. در آن نوعی افسوس است و ذات معنای این کلمه، نوعی افتادگی دارد در مقابلِ خشونت و حتی می‌شود گفت وقاحت».