هر فاتحی که در طول تاریخ از خراسان بزرگ گذشت، از هرات نگذشت. هرات پیر که ذکرش در کتیبه بیستون هست، بارها طعم ویرانی و زشتی و پریشانی را چشید اما یادی که در ذهنها با نامش قرین شد، زیبایی است و ظرافت است و تناسب.
همشهری آنلاین: از هرات باستانی مُسَخّر اسکندر میگذریم و صدای سم اسب چنگیزیان را ناشنیده میگیریم و ویرانیهای تیموری را هیچ میانگاریم تا در کارگاههای هنری دوران «میرزابایسنقر» - نوه سردار لنگ - با دنیایی از طرح و رنگ و آرامش مواجه شویم؛ کارگاههایی که نام مکتب هرات را به هنر ایران افزودند. بایسنقر - شاهزاده تیموری که هیچگاه دل از هرات نکند - ذوقی سلیم داشت و جانی زیباپسند. خط، خوش مینوشت و بارگاهش ملجأ و مأوای هنرمندان بود.
شاید اگر شراب سحرگاهی را به باده شبانه نمیپیوست و پیش از رسیدن به ۴۰ سالگی خرقه تهی نمیکرد، شاهکارهایی بیش از آنچه در ظل حمایتش به عرصه رسید حیات مییافت و رونق باغ هنر جهانی میشد. شاهنامه بایسنقری یکی از این شاهکارهاست که تحریرش برمیگردد به سال ۸۳۳ هجری قمری. این کتاب از تمام آثاری که نام بایسنقر بر خود دارند مشهورتر است.
آنقدر ویژگیهای فنی و هنری دارد که ثبتش در فهرست حافظه جهانی یونسکو میسر شد؛ همان فهرستی که انگیزه پیدایش آن ایجاد شرایط بهتر برای حفظ و شناسایی میراث مستند ملتها و فرهنگهای گوناگون است. برنامه «حافظه جهانی» را سازمان آموزشی و علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) از سال ۱۹۹۲ میلادی آغازکرد و ثبت آثار در فهرست آن از سال ۱۹۹۷ میلادی شروع شد. شاهنامه بایسنقری در ۱۳۸۶ خورشیدی (۲۰۰۷ میلادی) در این فهرست جای گرفت.
این کتاب را بیش از ۱۰۰ سال پیش «امیرنظام گروسی» که از رجال برجسته دوران ناصری بود و خود شیوهای خاص در خط شکسته ابداع کرده، به کتابخانه کاخ گلستان اهدا کرد. در این سالها، هم گزارشهایی از ربودن این نسخه هست و هم حضور آن در نمایشگاههای جهانی چشمگیر بوده است. بخت با این گنج مکتوب یار بوده که در چپاولهای دوران، سلاخیش نکردند و اوراقش به هم پیوسته ماند.
سالهاست از سنپترزبورگ تا لندن، مراکز هنری جهان شاهنامهای را که به خط «میرزاجعفر تبریزی» است میشناسند و از بابت سلامت آن خشنودند. جلد کتاب چرمی و زرپوش است. داخلش سوخت معرق طلایی به کار بردهاند که بر زمینهای لاجوردی نشسته است.
در ساختمان جلد شاهنامه بایسنقری، حداقل از سه روش جلدسازی سود بردهاند. استفاده از مواد لاکی، پوشش طلا و نقاشی از ویژگیهای جلد این شاهنامه است. جز نگارگری فوقالعاده و تذهیب چشمگیر و جلد کمنظیری که این شاهنامه دارد، مقدمهاش را مشخصهای بیمانند میدانند که درون آن سطرهایی درباره احوال فردوسی و چگونگی سرایش منظومه حماسی او گنجاندهاند.
بسیاری از هنرشناسان مکتب هرات را از زمینههای اساسی شکلگیری مكاتب تبريز و اصفهان میدانند. نگارگریهای شاهنامه بایسنقری که از نمونههای اصیل مکتب هرات است، پیش از این در سری کتابهای دنیای هنر که از محصولات یونسکو است به چاپ رسیده و سبب شده تا جهان این اثر را بیشتر بشناسد. این تصویر، مجلس شطرنج بزرگمهر است.در سبک هراتی عناصری از شرق دور دیده میشود. احتمال میدهند این تأثیرات از قبل مبادله سفیر میان چین و ایران باشد. نشانههایی وجود دارد مبنی براینکه بعضی هنرمندان هرات در سفرهای سیاسی حضور داشتهاند. صحنهای کامل از یک نبرد به سبک هرات. لباسها و ابزار جنگ میتواند زمینهای برای مطالعات فراوان تاریخی و اجتماعی باشد. در نگارگریهای مکتب هرات افق اغلب نزدیک لبه بالایی قرار گرفته تا عمق تصویر بیشتر به نظر آید. در این صحنه سپاه کیخسرو در مقابل لشكر افراسیاب ایستاده است.پیش از آنکه هرات بایسنقر مرکز حضور مهمترین و حرفهایترین خوشنویسان و نگارگران دوران شود چندسالی در شیراز زیر سایه «ابراهیم» - برادر «بایسنقر» - بازار نگارگری داغ بود.نزدیک 40 سال پیش در تهران، شاهنامه بایسنقری را به روش چاپ لوحی منتشر کردند و جزو هدایایی بود که به مهمانان بلندپایه جشنهای 2500 ساله میدادند. کار را اول به آلمان و سوئیس سفارش داده بودند اما آنچه حاصل شد با نسخه اصلی هماهنگ نبود؛ پس به شرکت افست ایران سپردند. در این مجلس ملاقات اردشیر و گلنار را تصویرسازی کردهاند.به نظر میرسد امروز از تصاویری مثل این هوشیارانه تر مراقبت میشود. در دوره معاصر گزارشی از ربودن شاهنامه بایسنقری هست که «فرجالله بهرامی» - حاکم اصفهان - برای «تیمورتاش» - وزیر دربار رضاشاه - نوشته است. این مجلس بر تخت نشستن لهراسپ است. در رنگبندی آثار مکتب هرات فیروزهای متمایل به آبی یا سبز جزو رنگهای عمده است. کاغذ خانبالغ که محل جلوه این رنگهاست به نامهای «ورق صینی» و «قرطاس صینی » هم مشهور بوده و در کتابت آثار نفیس بسیار کاربرد داشته است.ابیات اصلی شاهنامه از این صفحهای که میبینید آغاز میشود اما پیش از رسیدن به این صفحه اولین چیزی که هنگام باز کردن شاهنامه بایسنقری جلب نظر میکند شمسهای مذهب است و کتیبهای که بر یک زمینه طلایی نام و القاب بايسنقر را به رخ میکشد. این شاهنامه 22 نگارگری دارد که هیچکدامشان رقم نقاش ندارند.شاهنامه بایسنقری مجموعهای است از تزئینات عالی و استادانه بر کاغذی قدیمی و مرغوب. 700 صفحه 26 در 38 سانتیمتری دارد که در صفحات اصلي در هر سطر سه بیت دیده میشود. ابیات را بر کاغذ خانبالغ نخودی رنگ کتابت کردهاند. کاغذ خانبالغ را در شهری به همین نام میساختند؛ جایی که اکنون پکن نام دارد.