همشهری آنلاین- زینب کریمی: اگرچه زمان دقیقی از پیدایش تعزیه در دست نیست اما ریشه‌های تعزیه را در میان تمامی اقوام ایرانی می‌توان یافت چراکه اعتقادات مذهبی عمیقی که در این هنر آیینی وجود دارد تعزیه را در زمره مهم‌ترین آیین‌های عزاداری محرم قرار داده است. فرهنگسرای خاوران به‌عنوان قطب فرهنگی جنوب‌شرق تهران، هر ساله با برپایی باشکوه این آیین، میزبان جمعی از دوستداران اهل‌بیت(ع) است. در بیست و دومین سال برپایی این مراسم فاخر و اصیل ایرانی به سراغ گروه تعزیه معین‌البکاء رفته‌ایم که یکی از سرشناس‌ترین گروه‌های تعزیه‌خوانی تهران هستند و سال‌ها میدان‌دار تعزیه فرهنگسرا بوده‌اند. بعد ازکهولت سن و بیماری رجبعلی معینیان، متولی اصلی این تعزیه، گروه با سابقه او به سرپرستی حاج «مرتضی نمکی» و با عنوان گروه تعزیه «شهید فلاحی» هر سال این مراسم را برپا می‌کنند.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
مخاطبانی از سراسر پایتخت
برخلاف سال گذشته که چادر بزرگی در محوطه فرهنگسرا برپا شد تا صحنه اجرای تعزیه باشد امسال سالن روباز «سوم خرداد» میزبان برپایی این هنر عاشورایی است. مقدمات برپایی مراسم تعزیه از چندین روز پیش از محرم آغاز شده است. پارچه‌ها و کتیبه‌های سیاه دورتادور صحنه اجرا را پوشانده و پرچم‌های عزاداری در اطراف سالن نصب شده است. سیستم صوتی نیز برای پخش صدای تعزیه‌خوان‌ها نصب شده و سالن روباز برای برپایی بیست و دومین مراسم تعزیه‌خوانی و میزبانی از عزاداران و شیفتگان سالار شهیدان مهیاست. مراسم تعزیه‌خوانی هر روز از ساعت ۱۵ تا ۱۷:۳۰ برپاست. کافی است تا در این ساعت سری به فرهنگسرای خاوران بزنید تا نوای تعزیه، شما را به جمع عزاداران این مراسم پیوند دهد و حس و حالی حزین برایتان ایجاد کند. به دلیل سابقه این مراسم در منطقه تماشای آن بخشی از برنامه‌های عزاداری اهالی است و مراسم هر سال نیز شلوغ‌تر می‌شود. شبیه‌خوان‌ها هر روز ساعتی پیش از اجرا، برای گریم و تعویض لباس در محل برپایی مراسم حاضر می‌شوند و هر سال نوجوانان و جوانان مشتاقی هم هستند که پشت در اتاق گریم ایستاده‌اند و برای کمک کردن به گروه و سهیم شدن در ثواب این عزاداری اصرار دارند که گروه تعزیه، کاری به آنان بسپارد. کم‌کم سکوهای سالن سوم خرداد جای خالی خود را به تماشاچیانی می‌دهد که از محله‌های مختلف پایتخت به فرهنگسرای خاوران آمده‌اند تا پیش از حضور در مراسم سینه‌زنی شبانه، با اجرای تعزیه اشک‌های لرزانشان را نثار امام حسین(ع) و یارانش کنند.
از مداحی تا نقش خوانی
حاج «مرتضی نمکی» متولد سال ۱۳۳۴ است و از نوجوانی تعزیه‌خوانی را شروع کرده. او که به گفته خودش قبل از هر اجرا از خدا کمک می‌خواهد و با توکل به خدا به روی صحنه می‌رود درباره ورودش به مراسم تعزیه‌خوانی می‌گوید: «بچه که بودم پدرم شب‌های محرم مرا به تکیه ده نمک می‌برد و آن جا تعزیه می‌دیدیم. همان دوران عاشق این مراسم شدم. خدمت به امام حسین(ع) را با نوحه‌خوانی شروع کردم تا اینکه رجبعلی معینیان به من گفت که صدایت خوب است و می‌توانی تعزیه‌خوانی کنی. روز تاسوعای سال ۱۳۶۴ بود که از من خواستند در ظهر عاشورا، نقش‌خوانی کنم. به لطف امام حسین(ع) کارها خوب پیش رفت. هنوز بعد از سال‌ها تعزیه‌خوانی وقتی نقش‌خوانی می‌کنم همه لحظه‌ها و صحنه‌های کربلا مقابل چشم‌هایم ظاهر می‌شود. این عشق سیدالشهدا(ع) است که در کار جاری می‌شود.» تعزیه‌خوان پیشکسوت فرهنگسرای خاوران که هجدهمین سال اجرای تعزیه را در این فرهنگسرا پشت سر می‌گذارد، درباره اجراهای خود می‌گوید: «سال‌ها اجرا در فرهنگسرای خاوران جذب مخاطبان و دوستداران تعزیه را موجب شده است. بسیاری از برنامه‌ها با تبلیغات و اطلاع‌رسانی‌های وسیع مخاطبان خود را جذب می‌کند اما تعزیه فرهنگسرای خاوران این‌طور نیست. یادم است یک سال تصمیم گرفتیم تعزیه را از روز سوم محرم آغاز کنیم و به جای آن تا سوم امام(ع) تعزیه‌خوانی کنیم. مردم طبق عادت هر ساله از روز اول برای تماشای تعزیه به فرهنگسرا آمده بودند و معترض از اینکه چرا از نخستین روز محرم تعزیه اجرا نشده از مسئولان خواسته بودند که در سال‌های آینده این‌طور برنامه‌ریزی نشود.»
امام حسین(ع) نجاتم داد
حاج مرتضی اجرای تعزیه با وضو را یکی از رسوم قدیمی گروه معرفی می‌کند و می‌گوید: «همه ما مقید هستیم که با وضو تعزیه‌خوانی کنیم. قبل از اجرا نیز نیت می‌کنیم و سپس روی صحنه حاضر می‌شویم. خدا هم همیشه به ما لطف داشته و دارد. من بیشتر موافق‌خوان هستم و معمولاً نقش‌خوان امام حسین(ع) نیز خودم هستم. گاهی بین اجرای تعزیه اشک‌هایم سرازیر می‌شود و مردم هم با گریه من به گریه می‌افتند. در سال‌ها اجرای تعزیه ماجراهای بسیاری را شاهد بوده‌ایم. ۲۵ سال پیش بود که در یکی از اجراهایم که نقش مسلم‌بن‌عقیل(ع) را اجرا می‌کردم در حالی که تعزیه به لحظه شهادت حضرت مسلم(ع) رسیده بود ناگهان اتفاقی افتاد. مرا برای نمایش صحنه به‌دار کشیدن آن بزرگوار با طناب بالای ستون برده بودند ولی طناب پاره شد و من سقوط کردم. مردم یاحسین(ع) گویان از جایشان بلند شدند. تنها لطف امام حسین(ع) و نگاه آن حضرت بود که بعد از سقوط از ارتفاع ۴، ۵ متری صحیح و سالم بودم و حتی خراشی برنداشتم. با پا فرود آمدم و اجرای تعزیه را ادامه دادم.»
هنر خانوادگی!
«بیژن معینیان» پسر حاج رجبعلی معینیان و یکی از تعزیه‌خوان‌های گروه است. او که سال‌هاست در ایام محرم تعزیه اجرا می‌کند، معمولاً نقش مخالف‌خوان را دارد. درباره اجرای تعزیه نیز می‌گوید: «اصالتاً اهل ده نمک گرمسار، مهد تعزیه ایران هستیم. پدربزرگمان و اجداد ما همگی تعزیه‌خوان بودند و به همین‌ترتیب بنده، بچه‌هایم و برادرزاده‌هایم هم تعزیه‌خوان شدیم. حدود ۴۰ سال است که تعزیه‌خوانی می‌کنم. ابتدا بچه‌خوان و نوجوان‌خوان بودم و تا امروز که مخالف‌خوانی می‌کنم همواره این کار برایم بر اساس عشق و ارادت بوده است. ما همه تلاشمان این است که گوشه‌ای از ظلمی را که به خاندان امام حسین(ع) شده نمایش دهیم و من با وجود اینکه مخالف‌خوان هستم تمام تلاشم این است که به گونه‌ای کار را اجرا کنم که نفرت مخاطب از نقش خودم را بیشتر برانگیزم. بارها زمان اجرا آنقدر متأثر شده‌ام که گریه کرده‌ام. می‌گویند آنچه از دل برآید لاجرم بردل نشیند. خیلی هم تلاش کردم موافق‌خوانی کنم؛ به‌ویژه نقش حضرت عباس(ع) را. اما با توجه به صدا و حس اجرایم، اجرای این نقش در توان من نیست. به نظرم تعزیه هنر ارزشمندی است که باید قدر دانسته شود. «پیتر بروک» کارگردان سینما و تئاتر اهل انگلستان با دیدن تعزیه معتقد بود که تئاتر همچنان جای کار دارد تا به جایگاه فعلی تعزیه برسد.»
با عشق به اهل کربلا، نقش شمر را می‌خوانم
«علی سعیدی» ۱۸ سال است که در گروه‌های تعزیه مخالف‌خوانی می‌کند. او که در گروه تعزیه شهید فلاحی نقش‌خوان شمر است درباره اجرای این نقش می‌گوید: «به نظرمن هیچ تفاوتی ندارد که چه نقشی را می‌خوانی. چرا که مهم‌تر از هر چیز زنده نگه‌داشتن یاد امام حسین(ع) و داغ عاشوراست و تلاش گروهی ما نیز برای رسیدن به این هدف است.» او درباره اجراهایی که در فرهنگسرای خاوران داشته می‌گوید: «سال‌هاست در ایام محرم افتخار اجرای تعزیه را برای اهالی منطقه ۱۵ دارم. در یکی از اجراهایم در فرهنگسرای خاوران که نقش‌خوان شمر بودم بعد از اجرا پسربچه‌ای ۶، ۷ ساله آمد و دست مرا بوسید. خیلی تعجب کردم و از او پرسیدم چرا دست مرا می‌بوسی؟ من نقش شمر را داشتم. چرا دست حضرت ابوالفضل(ع) و امام حسین(ع) را نمی‌بوسی؟ در حالی که غم در چهره‌اش موج می‌زد گفت: «برای من فرقی ندارد که چه نقشی اجرا می‌کردی. بالاخره در این تعزیه بودی. فقط می‌خواهم برایم دعا کنی.» علاقه این کودک برایم بسیار شیرین و خوشایند بود و یکی از بهترین خاطرات من شده است. تا به حال نیز بارها و بارها شاهد لطف اباعبدالله(ع) در زندگی‌ام بوده‌ام.»
از کودکی مخاطب تعزیه هستم
استقبال شهروندان از اجرای تعزیه مسئولان برپایی این برنامه را در استمرار اجرای این مراسم مصمم کرده است. «رمضان فاطمی‌نسب» از مخاطبان پروپا قرص تعزیه درباره این مراسم می‌گوید: «از کودکی تماشای تعزیه برایم لذتبخش بود. تعزیه‌خوانی بخشی از فرهنگ ما شده و مردم تماشای تعزیه را بخشی از عزاداری خود می‌دانند. لحظاتی که اجرای تأثیرگذار گروه تعزیه را شاهد هستم خودم را در ظهر عاشورا تصور می‌کنم و سختی و مشقتی را که امام حسین(ع) و یارانش متحمل شدند درک می‌کنم. حتی تصور این سختی‌ها اشک هر شنونده‌ای را لبریز می‌کند.»
هنر نمایشی تأثیرگذار
«سیدرسول حسینی» از دیگر مخاطبان تعزیه است. او درباره اجرای تعزیه در فرهنگسرای خاوران می‌گوید: «در طی سال‌ها، این مراسم طرفداران خود را جذب کرده است. من با وجود اینکه ساکن منطقه نیستم اما هر سال برای شرکت در مراسم تعزیه به فرهنگسرا می‌آیم. هنرهای نمایشی یکی از ابزارهای آموزشی تأثیرگذار است و این تأثیرگذاری را در هنر تعزیه به خوبی شاهد هستیم. امیدوارم خداوند به همه ما توفیق معرفت امام حسین(ع) و قیامش را عطا کند. این ایام و این مراسم یادآور خوبی برای دشواری‌های عاشوراست. اجراهای حرفه‌ای این گروه نیز این دشواری‌ها را به خوبی نمایش می‌دهد.»
۱۰ مجلس عزاداری روی صحنه
نقش‌خوانی‌های گروه تعزیه شهید فلاحی در دهه اول ماه محرم، هر شب روایتی از عاشورا را رقم می‌زند تا گوشه‌ای از قیام عاشورا را به تصویر بکشد. در واقع هر یک از روزهای دهه اول ماه محرم به یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار روز عاشورا منتسب شده است. گروه تعزیه فرهنگسرای خاوران مانند سال‌های گذشته ۱۰ مجلس را برای اجرای تعزیه در نظر گرفته است. تقسیم‌بندی اعضای گروه تعزیه نیز به گونه‌ای است که افراد براساس صدا و وضعیت ظاهریشان در نقش شهادت‌خوان، اولیاخوان یا موافق‌خوان و همچنین اشقیاخوان یا مخالف‌خوان ظاهر می‌شوند. مجالس تعزیه که از نخستین روز تا دهمین روز ماه محرم در فرهنگسرای خاوران به روی صحنه می‌رود به شرح زیر است.
مجلس اول: شهادت حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع)
مجلس دوم: شهادت احمد بن موسی(ع) (شاهچراغ)
مجلس سوم: متوکل عباسی
مجلس چهارم: شهادت مسلم بن عقیل(ع)
مجلس پنجم: شهادت دوطفلان مسلم(ع)
مجلس ششم: شهادت حر بن یزید ریاحی(ع)
مجلس هفتم: شهادت قاسم بن الحسن(ع)
مجلس هشتم: شهادت حضرت علی اکبر(ع)
مجلس نهم: شهادت حضرت عباس(ع)
مجلس دهم: شهادت امام حسین(ع)
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۵ در تاریخ ۱۳۹۴/۰۷/۲۵