همشهری آنلاین - مریم سرخوش: چند سال پیش بود که یک حشره‌شناس و متخصص کنترل آفات ایرانی اعلام کرد، ایران بعد از مکزیک دومین کشوری است که بالاترین مار و عقرب‌گزیدگی دنیا را دارد. گزش‌هایی که می‌توانست جان هزاران نفر را بگیرد، اما با پادزهرهای تولید ایران و آنتی‌سرم‌های درمانی که در مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی تولید می‌شود، از مرگ سالانه ۱۰ تا ۱۵ هزار گزیده شده به وسیله مار و عقرب جلوگیری شده است.
آمارها نشان می‌دهند که سالانه ۵۰ تا ۸۰ هزار گزش با درجات مختلف در کشور رخ می‌دهد، اما کمتر از ۱۰ مورد از مجموع این آمار، منجر به مرگ می‌شود که احتمالا به‌دلیل به‌موقع نرسیدن به مراکز درمانی و عدم دریافت پادزهر رخ می‌دهد؛ پادزهرهایی که البته کیفیت جهانی دارند؛ به‌طوری که سال ۹۱ نشریه آمریکایی «وال استریت ژورنال» در گزارشی نوشت: «به‌رغم اعمال تحریم‌های یکجانبه علیه ایران که واشینگتن بانی و حامی آنهاست، ارتش آمریکا نیاز نیروهای مستقر در افغانستان به پادزهر مارهای سمی را با استفاده از محصولات ایرانی برطرف می‌کند.»
براساس این گزارش «در افغانستان ۱۳ نوع مار سمی وجود دارد که بسیاری از آنها در ایران هم دیده می‌شوند و در درمان گزیدگی سربازان آمریکایی مؤثر خواهند بود. مقامات ایرانی هم اعلام کرده‌اند که آمادگی دارند این محصولات را در اختیار همگان قرار دهند.» دقیقا متفاوت از سیاستی که غربی‌ها درباره دارو و تجهیزات پزشکی مردم ایران درنظر گرفتند و محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های زیادی برای دسترسی به بسیاری از داروها برای مردم ایران ایجاد کردند.
استان‌های رکورددار گزش مار و عقرب
«مارها در تمام دنیا با هم تفاوت دارند و پادزهرها هم محصولات منطقه‌ای هستند؛ به همین دلیل باید با استفاده از سم جانوران همان منطقه تهیه شود.» ربیعی با بیان این مطلب درباره جانورانی که برای تهیه این پادزهرها مورد استفاده قرار می‌گیرند، می‌گوید: «در ایران ۵۰ تا ۶۰ گونه و زیرگونه عقرب شناسایی شده که همه سمی و دارای شدت‌های خفیف تا شدید هستند. ۷۰ گونه مار هم شناسایی شده که از مجموع آنها ۲۰ گونه سمی و نیمه‌سمی و ۱۲ گونه سمی و خشک‌زی هستند و از بین مارهای خشک‌زی ۶ گونه به لحاظ گزش دارای اهمیت و در همه جای ایران پراکنده هستند.» او درباره اینکه کدام مناطق بیشترین گزش‌ها را دارند، ادامه می‌دهد: «در این‌باره استان‌های جنوبی آمارهای بیشتری دارند. استان خوزستان رتبه اول گزش عقرب و استان‌های فارس، کرمان، هرمزگان و خوزستان هم بیشترین گزش‌های مار را دارند.»
این پزشک در پاسخ به این سؤال که در نقاط مختلف کشور چه میزان دسترسی به آنتی‌سرم‌های درمانی وجود دارد می‌گوید: «تولیدات مؤسسه رازی طی چند سال گذشته به میزانی بوده که تاکنون کمبودی برای پادزهرها گزارش نشده است.
نحوه تولید پادزهرها
«از سال ۸۷ سم‌گیری از مار در محل صید در بیابان و کوهستان به همراه سازمان محیط‌زیست انجام می‌شود و جانور بعد از سم‌گیری به چرخه طبیعت برمی‌گردد.» این نکته را هادی ربیعی، رئیس آزمایشگاه فرمولاسیون پادزهر مار و عقرب در مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی به همشهری اعلام می‌کند و درباره روند تولید این پادزهرها می‌گوید: «برای تولید این آنتی‌سرم‌های درمانی، اسب‌ها به وسیله سم مار و عقرب واکسینه می‌شوند. بر این اساس سم این جانوران با آنتی‌ژن به اسب‌ها تزریق می‌شود و بعد از مدتی که سیستم ایمنی پاسخ داد، ضدسم مار و عقرب از اسب خون‌گیری می‌شود و بعد از اقدامات علمی و جداسازی پلاسما، گاماگلوبین ضدمار و عقرب تولید می‌شود. در نهایت هم آمپول‌های ۵ و ۱۰ سی‌سی از سوی موسسه تولید و تحویل وزارت بهداشت می‌شود.» به‌گفته این پزشک حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد عقرب‌گزیده‌ها و حدود ۵۰ درصد مارگزیده‌ها بدون درمان، در جهان جان خود را از دست می‌دهند، اما با تولید این محصول در کشور، آمار تلفات ناشی از گزش مار و عقرب در ایران تک‌رقمی است.
چه کسانی باید پادزهر دریافت کنند؟
رئیس آزمایشگاه فرمولاسیون پادزهر مار و عقرب در مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی درباره اینکه مردم چطور می‌توانند متوجه شوند گزش به وسیله جانور سمی رخ داده یا چند درصد از این افراد بعد از گزش ضرورت دارد که به مراکز درمانی مراجعه و پادزهر دریافت کنند؟ پاسخ می‌دهد: «هر کسی که مورد گزش مار و عقرب قرار گرفته باشد، باید به مراکز درمانی مراجعه کند. ممکن است برخی گزش‌ها با مارهای غیرسمی باشد اما باید در مرکز درمانی این مسئله تشخیص داده شود، ممکن است نیازی به تزریق پادزهر نباشد، اما اگر مار سمی باشد، سرعت عمل در رسیدن بیمار به مرکز درمانی حیاتی است و پزشک می‌تواند در زمان طلایی اقدامات درمانی را برای فرد انجام دهد.»
او تأکید می‌کند: «نکته مهم اینجاست که پادزهر درمانی در گزش‌ها نخستین راه درمان است و اگر صورت نگیرد، تعداد تلفات افزایش پیدا می‌کند. مراکز منتخب زیادی در کشور این پادزهرها را دارند و طی یک‌دهه گذشته ما هیچ گزارشی مبنی بر نبود یا کمبود این پادزهرها در نقاط مختلف کشور نداشتیم.»
او البته به ارزشمند بودن این پادزهرها هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «این محصول گران است و به رایگان به مردم تزریق می‌شود. شرایط نگهداری از آن هم مهم و نیازمند زنجیره سرد است. افراد متخصص هم باید این محصول را تزریق کنند تا مشکلی برای فرد دریافت‌کننده ایجاد نشود؛ به همین دلیل مصرف خودسرانه و غیر تخصصی این واکسن‌ها به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود.»
مهم‌ترین توصیه‌ها در زمان مار و عقرب‌گزیدگی
چه کارهایی باید کرد؟
- حفظ خونسردی
- پیشگیری از گزیدگی دوباره (زمانی که مار برای بار دوم کسی را نیش بزند
- سم بیشتری به بدن انسان تزریق می‌کند).
- تامین مایعات بدن درصورت نیاز
- خارج کردن وسایل زینتی ازجمله النگو و انگشتر
- شست‌وشوی محل گزش با صابون یا مواد ضدعفونی‌کننده
- ثابت نگه داشتن عضو آسیب‌دیده با بستن آتل
- انتقال سریع به درمانگاه یا بیمارستان
چه کارهایی نباید کرد؟
- مکیدن محل گزش (تنها در ۳۰ ثانیه اول مؤثر است).
- شوک الکترونیکی به وسیله باتری
- زیاد راه‌رفتن، دویدن و داشتن هیجان
- برش محل گزش برای خارج کردن زهر (منجر به ورود عفونت می‌شود).
- بستن محل گزیدگی و ممانعت از جریان خون
- استفاده از موادمخدر و مشروبات الکلی برای تسکین درد
- استفاده از هر نوع داروی گیاهی
- استفاده از یخ در محل گزش
ویدئو مربوط به این گزارش را در لینک زیر ببینید: