همشهری آنلاین-الهام مرادی: حکایت منطقه ما در ماه محرم، همان ماجرای هر ساله است که رنگ و بویش کمی با سال‌های نه چندان دور تفاوت کرده است. محرم‌های یافت‌آباد قدیم به اجرای تعزیه‌هایش معروف بود. تعزیه را باید یکی از شاخص‌ترین جلوه‌های آیینی عاشورا دانست. اگرچه امروزه این هنر ایرانی در معرض افول است، هنوز هم در گوشه و کنار محله‌های منطقه ما با حمایت مدیران فرهنگی شهر می‌توان ردپای تعزیه را پیدا کرد. شاید اگر همین حمایت‌ها نبود، هنر تعزیه هم تا چند سال دیگر تنها به جزئی از خاطرات نسل ما مبدل می‌شود.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
حال و روز تعزیه در تهران امروز
بیشتر تعزیه‌خوان‌های امروزی منطقه ما روی باور و عقیده‌شان تعزیه اجرا می‌کنند، در حالی که در دوره قاجار تعزیه‌خوان‌ها دارای تشکیلاتی منسجم بودند. بعد از افول تعزیه در یافت‌آباد در دوره پهلوی اول، در این سال‌ها به علت تکرار مکررات، به میدان آمدن بازیگران ناتوان یا کم‌توان و متحول نشدن موسیقی، از تأثیر تعزیه بر مردم کاسته شده است.
مرتضی زهره‌وند، مسئول گروه آل‌یاسین هم می‌گوید که یکی از هدف‌هایشان، همین نشان دادن عظمت این هنر آیینی به مردم است. او علت کمرنگ شدن تعزیه در عزاداری‌های امروز یافت‌آباد را هم همین ناآشنا بودن می‌داند. خوشبختانه در سال‌های اخیر مدیریت شهری به این هنر آیینی اهمیت ویژه‌ای داده است و مراسم تعزیه‌خوانی ماه محرم را در بسیاری از مراکز فرهنگی شهر برگزار می‌کند. با همین حمایت‌ها می‌توان امیدوار بود که تعزیه در منطقه ما جایگاه اصلی خود را به دست آورده و در مجالس مختلف مورد استقبال شهروندان هجده‌نشین قرار بگیرد.
قدمتی که در تاریخ گم شده
اوج شکوه و رونق تعزیه‌خوانی در دوران قاجار و عهد ناصری بود. در آن دوران منطقه ما یک روستا محسوب می‌شد. در یک جمله تعزیه‌خوانی دوران اوج و شکوفایی خود را در طهران قدیم تجربه کرده و پشت سر گذاشته است. قدمت تعزیه در شهر ما آنقدر زیاد است که شاید تاریخ دقیق شروع این هنر آیینی در گرد و غبار تاریخ گم شده باشد. حکایت برخی از منابع این است که تعزیه تهران مربوط به دوره صفویه و تکامل آن مربوط به دوره قاجاریه است، چراکه اوج تعزیه نیز در همین زمان رقم خورد و در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه ملموس‌تر شد.
روستای یافت‌آباد هم در همان دوران ناصرالدین شاه به وجود آمد و تعزیه هم از همان سال‌ها در منطقه پا گرفت. در حقیقت زمانی که قاجار به سلطنت رسید و بازماندگان سلسله زندیه به محله یافت‌آباد پناه آورد، با شکل گرفتن نخستین رگه‌هایی از زندگی روستایی و حضور مساجد و معابر و قهوه‌خانه‌ها در منطقه، نمایش روحوضی و تعزیه هم پا به میدان منطقه گذاشت. تعزیه‌ها از همان زمان در منطقه ما رونق گرفتند و ادامه یافتند.
تعزیه‌خوانان معروف هم‌محله‌ای
محله‌های منطقه ما پر است از تعزیه‌خوان‌هایی که آوازه‌شان همه شهر را پر کرده است. موافق‌خوان‌ها و مخالف‌خوان‌هایی که هر محلهای آرزو دارد در روز عاشورا با صدای رسا و اجرای آنها مراسم تعزیه‌اش را برگزار کند. البته تعدادی از این تعزیه‌خوان‌ها برای اجرای تعزیه به مناطق و محله‌های دیگر می‌روند. به هر حال هر تعزیه‌خوانی دوست دارد در گروهی بزرگ و تعزیه‌ای شناخته شده هنر خود را به نمایش بگذارد. هر تعزیه‌خوانی دوست دارد محل اجرای تعزیه‌اش محلی درخور مخاطبان و این هنر آیینی باشد، جایی که خاک و گردوغبار میدان تعزیه باعث آزار تماشاگران نشود.
نصرت‌الله پرتوی، مداح معروف محله یافت‌آباد یکی از تعزیه‌خوان‌هایی است که معتقد است باید هنر تعزیه‌خوانی‌اش را در همین محلهای که در آن زندگی می‌کند، و برای همین مردمی که با آن روزگار می‌گذراند به نمایش بگذارد. اهالی محله صاحب‌الزمان(عج) «فرشید نوری» و «عروجعلی ندایی» و دیگر تعزیه‌خوان‌های محله را به خوبی می‌شناسند؛ آنها علاوه بر محله صاحب‌الزمان(عج)، در محله‌های دیگر هم تعزیه اجرا می‌کنند.
متون عامیانه
اما مهم‌ترین عنصر مراسم تعزیه‌خوانی منطقه، همان متن تعزیه یا تعزیه‌نامه به حساب می‌آید. متن تعزیه یا تعزیه‌نامه‌های قدیم، اغلب به شعر بود و شعر تعزیه، عامیانه. زمینه شعری تعزیه را رسم مرثیه‌سرایی ایجاد می‌کرد و وقایع و داستانش را اساطیر و حماسه‌های مذهبی که از طریق نقالی مذهبی نسل به نسل منتقل شده بود. از اوایل دوره ناصرالدین‌شاه نوعی مقدمه به تعزیه اضافه شد که پیش‌واقعه خوانده می‌شد. کم‌کم شکلی از تعزیه با رنگ هزل و مضحکه و مسخره به‌وجود آمد که «گوشه» نام گرفت.
گوشه، تعزیه‌نامه‌ای بود تفننی و فکاهی که افراد آن اشخاص و اساطیر مذهبی اسلامی بودند. هر تعزیه‌نامه کامل را یک مجلس یا دستگاه می‌گفتند و به اشخاص بازیگر، شبیه گفته می‌شد. از سوی دیگر به کارگردان نیز تعزیه‌گردان لقب می‌دادند. یکی از ارزش‌های نمایشی این هنر، آوازهای تعزیه در آن است که قطعه‌ها و مقام‌های موسیقی با موضوع و شخص انطباق کاملی دارند. دسته‌های نوازنده موسیقی در هیئت‌های ۷ یا ۸ نفری قرار می‌گیرند و آواهای مختلف را می‌نوازند.
تعزیه‌خوانی در تمام محله‌ها
خوشبختانه هنوز هم می‌توان ردپای تعزیه را در همه محله‌های منطقه پیدا کرد. یکی از گروه‌های تعزیه منطقه به نام آل‌یاسین، نذر دارند که در همه محله‌های منطقه ما شبیه‌خوانی کنند. مرتضی زهره‌وند، مسئول این گروه تعزیه می‌گوید: «شاید در نگاه اول، نذر عجیبی به نظر برسد. بالاخره تعزیه نیاز به مکان مناسب و امکانات خاصی دارد که نمی‌توان مجلس تعزیه را به‌طور دائم جابه‌جا کرد. اما ما سعی می‌کنیم تعزیه را با حداقل امکانات در همه محله‌های منطقه اجرا کنیم.»
او درباره حال و روز این هنر آیینی می‌گوید: «متأسفانه از نظر تاریخی تعزیه دچار تحریف شده و مشکلاتی به وجود آمده است. از همه مهم‌تر نسخه‌های اصلی نیز به غارت رفته‌اند. از جمع نسخه‌نویسان معتبر تعزیه می‌توان به اشخاصی چون محرم، میرعزای کاشی، میرغم کاشی، شهاب‌الدین اصفهانی و محتشم اشاره کرد.» جالب است بدانید آخرین ویرایش تعزیه را شهاب‌الدین اصفهانی به دستور امیرکبیر انجام داد و هنوز این ویرایش از سوی تعزیه‌خوانان منطقه ما و گروه آل‌یاسین مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تعزیه‌خوانی از شادآباد تا شمس‌آباد
علاوه بر گروه آل‌یاسین که قرار است امسال، مجلس تعزیه را در محله‌های مختلف منطقه برپا کند، محله‌های منطقه میزبان گروه‌های دیگری هم خواهند بود. محله یافت‌آباد پای ثابت برگزاری مراسم تعزیه در منطقه ماست. درست روبه‌روی بیمارستان شهدای یافت‌آباد از محل‌هایی است که در آن تعزیه برگزار می‌شود؛ یعنی در باشگاه هشتم شهریور. مسجد امام حسین(ع) در محله صاحب‌الزمان(عج) هم یکی از محلهای برگزاری مراسم تعزیه در ظهر عاشوراست که توسط اهالی این محله و مسجدی‌ها، مراسم تعزیه را برپا می‌کند.
اغلب تعزیه‌های منطقه ما در ظهر روز عاشورا برپا می‌شود، اما محله‌هایی هم مثل محله رجایی هستند که مراسم تعزیه در آنها گاهی قبل از ماه محرم هم آغاز می‌شود. اهالی این محله در مراسم سوم امام(ع) هم تعزیه برگزار می‌کنند. تعزیه‌های کوچک و بزرگی در روز عاشورا در محله‌های مختلف منطقه برپا می‌شود. از شادآباد و شمس‌آباد گرفته تا تمام کوچه‌ها و محله‌های قدیمی منطقه و حتی محله‌هایی که شاید قدمت زیادی ندارند اما ساکنان آن برگزاری مراسم تعزیه را به بخشی از عادات مذهبی محله در ظهر عاشورا تبدیل کرده‌اند.
نگاهی کوتاه به تاریخ تعزیه
همه ما کم و بیش با تعزیه آشنایی داریم و دست‌کم برای یکبار پیش آمده که این نمایش مذهبی را از نزدیک یا پای جعبه جادویی تلویزیون تماشا کرده باشیم، مثلاً سریال شب دهم که در محرم چند سال پیش از تلویزیون پخش می‌شد و طرفداران پر و پا قرصی هم داشت تصویر روشنی از تعزیه و حال و هوای آن به‌ویژه در عصر پهلوی به ما می‌داد. اما برای یافتن تعریف دقیق و کامل از این واژه سراغ کتاب لغتنامه می‌رویم. مقابل کلمه تعزیه این تعریف نوشته شده است: «سوگواری مجلس عزاداری امام حسین(ع) است، نمایشی است منظوم که توسط عده‌ای ازاهل فن و با موسیقی که بعضی مصائب اهل‌بیت(ع) را مصور می‌سازند»
پیرامون تاریخچه تعزیه هم متأسفانه اسناد و اطلاعات دقیق و موثق در دست نیست. برخی ریشه تعزیه را به ایران باستان و افسانه‌ها و اسطوره‌های وطنی نسبت می‌دهند و برخی دیگر با رد این موضوع مبدأ آن را پس از واقعه عاشورا می‌دانند. اما در تاریخ معاصر ایران زمین، تعزیه در دوران صفویان و در شهرهای شیراز و اصفهان آغاز شد یا دست‌کم در بخشی از تاریخ این‌گونه ثبت شده است. با این حال در عصر قاجاریه اجرای این مراسم در تهران جان تازه‌ای یافت و به نقطه اوج خود رسید.
خاندان قاجار با علاقه‌ای که به‌خصوص در دوران محمدشاه و ناصرالدین شاه به برپایی مجالس عزاداری سرور آزادگان از خود نشان داد، پایتخت‌نشینان را با موجی فزاینده از برگزاری پرشور این آیین روبه‌رو ساخت. اوج شکوه و جلال این مراسم را باید به دوره ناصری منسوب کرد. اما بعد از ناصرالدین شاه رفته‌رفته رونق تعزیه و شبیه‌خوانی کم فروغ شد و تکیه دولت که بزرگ‌ترین محل نمایش تعزیه‌های باشکوه دولتی در منطقه ما بود، رها و متروک شد و طولی نکشید تا این تکیه عظیم ویران شد.
با انواع تعزیه آشنا شوید
تعزیه از درون سوگواری‌های مذهبی برآمده و خود نیز جزئی از سوگواری به‌شمار می‌رود. اما رفته‌رفته با پیمودن مسیر تکاملی، انواع تعزیه‌ها به وجود آمد. تعزیه را می‌توان به تعزیه دوره، تعزیه زنانه و تعزیه مضحک تقسیم کرد.
تعزیه دوره: تعزیه دوره عبارت است از نمایش چندین دستگاه تعزیه به گونه‌ای همزمان به‌طوری که چندین گروه تعزیه‌خوان در یک محل یا محلهای مختلف، آن را می‌خوانند. شیوه کار به این صورت است که گروه نخست پس از پایان بخشیدن به کار خود در محل نخست، به محل دوم می‌رود و در آنجا همان دستگاه را تکرار می‌کند و دسته دوم جای گروه اول را گرفته، دستگاه دیگری را به نمایش درمی‌آورد. آن‌گاه گروه نخست پس از به پایان بردن کار در محل دوم به محل سوم می‌رود و گروه دوم نیز که کار خود را در محل اول پایان بخشیده، جای گروه نخست را در محل دوم می‌گیرد. به همین صورت چندین دستگاه تعزیه به‌صورت همزمان به نمایش درمی‌آید. در برخی جاها تعزیه دوره را در میدانی گرد و پر از تماشاگر بازی می‌کردند.
تعزیه زنانه: تعزیه زنانه نمایش تعزیه‌ای است که روزگاری به وسیله زنان و برای تماشاگران زن، معمولاً در دنباله مجالس روضه‌خوانی اجرا می‌شد و تنها به‌صورت‌کاری تفننی بر جا ماند و عمومیت و توسعه‌ای نیافت. این تعزیه‌ها را در فضای باز حیاط‌ها یا تالارهای بزرگ خانه‌ها اجرا می‌کردند.
تعزیه مضحک: تعزیه مضحک، تعزیه‌ای است شاد با مایه‌هایی سرشار از طنز، کنایه، لعن و نفرین. افراد در این تعزیه به تمسخر دین‌ستیزان و کسانی می‌پردازند که به ائمه(ع) ستم یا بی‌ادبی کرده‌اند. اگر اولیاخوانی در این تعزیه‌ها نقش داشته باشد، حضورش چه در گفتار و چه در رفتار توأم با وقار و متانت است، در حالی که دیگران (گروه اشقیا) هر یک به جای خود با بازی‌ها و حرکت‌هایی مضحک و خنده‌آور ظاهر می‌شوند و شادی می‌آفرینند.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۸ در تاریخ ۱۳۹۴/۰۷/۲۶