همشهری آنلاین- علی‌الله سلیمی: پیاده‌روی اربعین به‌عنوان بزرگ‌ترین اجتماع بشری با مولفه‌هایی برگرفته از آیین‌های مکتب تشیع، امروزه از بزرگ‌ترین گردهمایی‌های انسانی و تبلوری از فرهنگ و تاریخ تشیع است. حضور بیش از ۲۰میلیون زائر وارسته و عاشق اباعبدالله‌الحسین (ع) در سال‌های اخیر در این آیین مذهبی، از همبستگی اجتماع عظیمی در میان شیعیان جهان خبر می‌دهد که رمز موفقیت‌شان در کلمه «وحدت» نهفته است. این آیین باشکوه و بی‌نظیر در تاریخ مسلمانان، ریشه در وقایع و رویدادهای پرفراز و نشیب تاریخ تشیع دارد که قدم‌های اولیه و ابتدایی آن در اندک زمانی پس از واقعه عاشورا برداشته شده و به مرور زمان با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده تا سرانجام به روزگار معاصر و اجتماع بیش از۲۰میلیونی زائران اباعبدالله‌الحسین(ع) رسیده است. مرور تاریخچه و نکات تاریخی مهم درباره پیاده‌روی اربعین، ابعاد تاریخی این آیین عاشورایی را بیش از پیش نمایان می‌کند.
در شکل‌گیری آیین‌های مذهبی که اغلب در طول تاریخ تداوم دارند و روزبه‌روز هم به شکوه و عظمت‌شان افزوده می‌شود، «نخسین‌ها» و «اولین‌ها» همیشه از اهمیت بالایی برخوردارند. درخصوص نخستین زائران مزار اباعبدالله‌الحسین(ع) بعد از واقعه کربلا هم روایات متعددی وجود دارد، اما اغلب راویان بر یک روایت واحد تأکید دارند؛ اینکه، برای نخستین‌بار، پیاده‌روی اربعین، از همان نخستین اربعین امام حسین(ع) آغاز شد. بنا بر نقلی مشهور، اربعین روزی است که جابربن عبدالله انصاری، صحابی بزرگ رسول خدا(ص) به زیارت قبر امام حسین(ع) نایل شد و در همان جا بود که اهل‌بیت(ع) هنگام بازگشت از شام به زیارت مزار امام شهدا آمده و جابر را ملاقات کردند و به این ترتیب نخستین اربعین در تاریخ جهان تشیع پایه‌گذاری شد. سال‌های بعد ائمه(ع) و پیشوایان شیعه و پیروان‌شان همین سنت را اجرا کردند. طی قرن‌های متمادی هم پیاده‌روی اربعین به‌ویژه از نجف تا کربلا رواج داشت و بزرگان تشیع به ترویج این نوع زیارت پرداختند و خود همراه دوستداران اهل‌بیت(ع) به زیارت پیاده حرم حضرت امام حسین(ع) شتافتند.
عشق و ارادت ایرانیان به‌ویژه علمای دین و بزرگان تشیع به نهضت عاشورا و حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) و یاران باوفایش ریشه در روزگاران قدیم دارد و اگر تاریخ ایران زمین را یک‌بار دیگر از این زاویه مرور کنیم، میبینیم در ایران قدیم به‌ویژه در دوره حکومت‌های آل‌بویه و صفویه زیارت کربلا با پای پیاده توسط علمای دین و بزرگان تشیع ترویج شده است و در میان متأخرین هم بزرگانی نظیر شیخ انصاری، آخوند خراسانی، محدث نوری و... به همراه یاران و شاگردانشان به پیاده‌روی اربعین رفته‌اند. در این میان محدث نوری هر سال و در مناسبت‌های مختلف به همراه شاگردانش پیاده به زیارت می‌رفت و در ترویج زیارت اربعین نقشی ویژه داشت. به این شکل، رفته‌رفته زیارت با پای پیاده به تأسی از احادیث، بین علما، بزرگان، حکام و مردم مرسوم شد. این آیین پس از فراز و فرودهای بسیار امروزه به‌صورت گسترده و عظیم و با یک حرکت جمعیتی چندمیلیونی شکل می‌گیرد.
تلخ‌ترین خاطرات از پیاده‌روی اربعین به سال‌های حکومت حزب بعث در عراق برمی‌گردد که به‌طور وحشیانه با زائران اباعبدالله‌الحسین(ع) برخورد شد و شماری از زائران در مسیر نجف به کربلا به شهادت رسیدند. با این حال، در زمان حکومت بعث عراق، مراسم اربعین به‌صورت مخفیانه برگزار می‌شد. با اینکه مراسم پیاده‌روی اربعین، یک مراسم مذهبی و مسالمت‌آمیز بود که شیعیان در بزرگداشت سالار شهیدان انجام می‌دادند، ولی به‌صورت‌های مختلف با ممانعت و حتی سرکوب شدید رژیم بعث وقت مواجه می‌شد. نیروهای حزب بعث در سال ۱۳۵۵ خورشیدی با تانک و زره‌پوش به کاروان ۳۰هزار نفری زائران نجف حمله کردند که در نتیجه آن صدها نفر شهید و مجروح و چند هزار نفر دیگر بازداشت و به حبس ابد محکوم شدند و این اربعین به اربعین خونین معروف شد. با سقوط رژیم بعثی صدام، فرصت تاریخی بی‌نظیری برای برپایی آیین راهپیمایی اربعین پدید آمد و سال به سال بر تعداد شرکت‌کنندگان در این همایش میلیونی به‌خصوص از ایران افزوده شد.
با سرنگونی حکومت بعث در عراق و فراهم شدن بسترها و زمینه‌های سفر زائران اربعین، روزبه‌روز بر تعداد این زائران از کشورمان افزوده شد. آمارهای رسمی ثبت شده در این زمینه نشان می‌دهد از اواخر دهه ۸۰سیر صعودی آمار زائران اربعین شروع شده و سال به سال به آمارهای پیشین افزوده شده است. شمار شرکت‌کنندگان ایرانی در گردهمایی اربعین در سال‌های ۸۹ تا ۹۵ از ۴۰ هزار نفر به ۲میلیون و ۲۰۰هزار نفر رسید که نشان‌دهنده افزایش ۵۵برابری زائران در مدت ۶سال بود که هر سال افزایش بیش از ۱۳۰درصدی داشت. این رقم در سال ۱۳۹۶ باز هم افزایش یافت و در این سال بیش از ۳ میلیون زائر از ایران در این مراسم شرکت کردند. در سال ۱۳۹۳ روزنامه فرانسوی لوموند تعداد کل زائران اربعین را با وجود تهدیدهای امنیتی حدود ۱۷میلیون نفر اعلام کرد که این آمار یک سال بعد به‌گفته وزیر راه عراق از مرز ۲۶ میلیون نفر گذشت.
سرمایه عظیم اجتماعی مسلمانان و شیعیان
گردهمایی میلیون‌ها مسلمان و شیعه در یک اجتماع مذهبی که با رویکرد وحدتآفرینی کنار بارگاه نورانی حضرت اباعبدالله الحسین(ع) شرکت می‌کنند، در نوع خود، یک سرمایه عظیم اجتماعی برای مسلمانان و شیعیان محسوب می‌شود که روزبه‌روز بر ابعاد و اهمیت آن افزوده می‌شود. درواقع شیعیان در این گردهمایی عظیم، از طرفی موجودیت خود را در ابعاد متفاوت به جهانیان اعلام می‌دارند و از سوی دیگر حضور خود زائران در این مراسم باعث تأثیرپذیری و تأثیرگذاری متقابل آنها می‌شود؛ برای همین این جریان سهم قابل‌توجهی در اغنای مولفه‌های اجتماعی و سیاسی شرکت‌کنندگان پیاده‌روی اربعین و همچنین بازخورد بیرونی آن دارد. طبعاً این سرمایه عظیم اجتماعی در حال و آینده میتواند منشأ برکات بی‌شماری برای جامعه مسلمین و شیعیان جهان باشد و ظرفیت‌های مکتب تشیع برای رشد و تعالی جوامع مسلمین را بیش از پیش نمایان سازد.
کارکردهای اجتماع عظیم بشری
تداوم و استمرار یک حرکت عظیم و تاریخی که امروز به نام آیین پیاده‌روی اربعین می‌شناسیم، یکی از رمزهای ماندگار و گسترش این آیین عاشورایی است که از بستر تاریخی واقعه عاشورا در نخستین اربعین شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفایش شروع شده و استمرار آن در طول تاریخ، پیام‌های روشنی برای مسلمانان و به‌ویژه شیعیان جهان دارد. به‌عبارتی، این آیین هر سال، مرجع و ماوای خیل کثیر شیعیان است که با شرکت در این منسک، ابعاد متفاوت زندگی سیاسی، اجتماعی و مذهبی خود را در مقابل چشم جهانیان به نمایش می‌گذارند. ازجمله کارکردهای اجتماعی این اجتماع عظیم بشری، می‌توان به نمایش اقتدار جهان اسلام، رساندن پیام‌های عاشورا به جهانیان، دیدار چهره به چهره مسلمانان و افزایش هم‌افزایی در زمینه‌های گوناگون، کاهش کشمکش‌ها و اختلافات اشاره کرد. بی‌گمان کارکردهای متعدد دیگری هم این اجتماع عظیم انسانی دارد که متناسب با شرایط زمانی قابل تعبیر و تفسیر است.
مناسک عاشورایی بستر اصلی تفکر دینی
از مناسک عاشورا، همواره به‌عنوان ابزار و رسانه‌ای قوی برای تبلیغ در طول تاریخ شیعه نام برده شده که به‌صورت منظم طی سده‌های متمادی، به‌منظور حفظ یک‌سری از مفاهیم و ارزش‌های دینی صورت گرفته است. البته مراسم و مناسک عزاداری عاشورا در دوره‌های مختلف تاریخی، علاوه بر صورت‌بندی‌های مختلف، پذیرای تغییرات اجتماعی متنوعی هم بوده است. این تغییرات، تحت‌تأثیر اوضاع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه شکل گرفته و امکان رشد و بازتولید نظام فکری خاص خود و تأثیر آن بر جامعه را می‌یابند. به بیان دیگر، در طول تاریخ تشیع، مناسک عاشورایی بستر اصلی تفکر دینی و ذهنیت مذهبی مردم بوده و آمیختگی شدیدی با وجدان جمعی آنان داشته است. گفتمان کربلا و آیین عزاداری حسینی، مهم‌ترین مراسم جمعی برای عامه شیعه و بستر اصلی دینداری و کسب تجربه دینی برای مومنان است. شکل‌های گوناگون این آیین، محمل اصلی نضج هویت دینی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مردم است. مناسک عزاداری عاشورا بستر ظهور یک نظام نمادین قوی است که مهم‌ترین نقش را در بازتولید هویت شیعی، معنابخشی به حیات شیعیان و تقویت همبستگی میان آنها دارد.
* * *
۱۳۹۷ هجری قمری (برابر با ۱۹۷۷م.۱۳۵۵ش)؛ حزب بعث عراق برگزاری مراسم مذهبی و برقراری موکب و پیاده‌روی به کربلا را ممنوع کرد، اما مردم نجف در ۱۵صفر آن سال، آماده برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین شده و به سمت کربلا حرکت کردند. این حرکت با برخورد حکومت صدام حسین مواجه شد و تعدادی از مردم کشته و گروهی هم زندانی شدند. سیدمحمدباقر حکیم در این انتفاضه به حبس ابد محکوم شد و برای برخی علما همچون علامه عسکری، سیدمحمدحسین فضل‌الله که از عراق فرار کرده بودند، نیز حکم اعدام غیابی صادر شد.
۲۰۰۳میلادی؛ در این سال با سقوط حزب بعث عراق، مراسم پیاده‌روی اربعین احیا شد و هرساله علاوه بر شیعیان عراق، شیعیان کشورهای دیگر به‌ویژه ایران هم به راهپیمایی اربعین می‌پیوندند.
۱۳۹۵ش(۲۰۱۶م)؛ تولیت آستان حضرت عباس(ع) طی اطلاعیه‌ای اعلام کرد در ۱۳روز منتهی به اربعین (یعنی از ۷ صفر تا ۲۰صفر) بیش از ۱۱میلیون و ۲۰۰هزار نفر وارد کربلا شدند.
۱۳۹۷ش (۲۰۱۸م)؛ تولیت آستان امام حسین(ع) در بیانیه‌ای اعلام کرد که در ۱۰روز منتهی به اربعین (از ۱۰ تا ۲۰ صفر) بیش از۱۱میلیون و ۸۵۰هزار نفر از دروازه‌های اصلی کربلا وارد این شهر شده‌اند. کسانی که از کوچه‌های فرعی وارد کربلا شده‌اند یا به هر دلیلی وارد مرکز شهر (محدوده‌ای با شعاع حدود ۳کیلومتری از حرم) نشده بودند، در این آمار محاسبه نشدند.
۱۳۹۲ ش؛ آمار وزارت کشور عراق حاکی از آن است که در این سال دست‌کم یک‌میلیون و ۳۰۰ هزار زائر خارجی به عراق آمده و در راهپیمایی اربعین شرکت کرده‌اند.
۱۳۹۷ش (۲۰۱۸م)؛ طبق آمارهای دولت عراق در این سال تعداد آمار به بیش از یک‌میلیون و ۸۰۰هزار نفر رسیده است.
۸۰کیلومتر؛ مسافت پیاده‌روی در مسیر اصلی است که معمولا حدود ۲ الی ۳روز طی می‌شود؛ زائران عراقی از شهرهای خود به سمت کربلا حرکت می‌کنند، اما اکثر زائران ایرانی و نیز زائران کشورهایی که از طریق ایران وارد عراق می‌شوند، مسیر نجف تا کربلا را برای پیاده‌روی انتخاب می‌کنند.
۱۴۵۲؛ تعداد ستون‌هایی است که در مسیر نجف به کربلا وجود دارد.
۸۹کیلومتر؛ مسافت مسیر «طریق العلماء» مشهور به «طریق الفرات» است که یکی از راه‌های نجف به کربلاست و برخی از زائران اربعین از این مسیر خود را به کربلا می‌رسانند. طریق‌العلماء از میان نخلستان‌های کنار فرات می‌گذرد. از گذشته علمای نجف برای پیاده‌روی اربعین از این مسیر استفاده می‌کردند. از دلایل استفاده از این راه توسط علما، ممنوعیت‌هایی بوده که در زمان حکومت بعث عراق برای پیاده‌روی اربعین و زیارت کربلا اعمال شده بود.
علاوه بر شیعیان، گروه‌هایی از اهل‌سنت، مسیحیان، ایزدیان و دیگر مذاهب هم در پیاده‌روی اربعین حضور می‌یابند.
عراقی‌ها از دیرباز در چنین ایامی از شهرهای مختلف به سمت کربلا پیاده حرکت می‌کنند که اصطلاحا به آن «مشایه» می‌گویند، اما طی سال‌های اخیر خیل زائران از دیگر کشورها به آنان پیوسته و این مراسم صبغه جهانی یافته است. حضور زائران از کشورهای مختلف به این مراسم اهمیت خاصی بخشیده و آن را تبدیل به یک کنگره‌عمومی کرده است.
برای تثبیت رسمی پیاده‌روی اربعین، دولت عراق در تلاش است تا زیارت اربعین در فهرست میراث جهانی در سازمان یونسکو درج شود. به این منظور اسناد و مدارک لازم مربوط به اربعین از طرف نماینده دائم عراق در یونسکو تحویل این سازمان شده است. چنین اقدامی اگر به نتیجه برسد، اربعین بیش از گذشته در کانون اهتمام جهانی و توجه افکار عمومی قرار خواهد گرفت.