همشهری آنلاین-هوشنگ صدفی: درگذشته‌های نه چندان دور که حسینیه‌ها یا تالارهای پذیرایی آن‌چنان باب نشده بود، اهالی منطقه ما به مناسبت خیرات و مبرات در این اماکن متبرکه برای خود برنامه‌های ولیمه و روضه‌خوانی تدارک می‌دیدند. مجالس ولادت ائمه اطهار و جشن‌های مذهبی و زیارت زوج‌های جوان قبل از برپایی مراسم ازدواج در این اماکن مذهبی صورت می‌گرفت. به همین خاطر برای شهروندان ساکن در منطقه ۱۲ تهران زیارت از بقاع متبرکه و امامزاده‌ها همچنان جایگاه خاصی دارد. به مناسبت روز امامزادگان و بقاع متبرکه، گزارشی از چند امامزاده مشهور منطقه تهیه کرده‌ایم که می‌خوانید.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
امامزاده یحیی(ع)
امامزاده یحیی، نام بقعه ابوالقاسم عزالدین یحیی است که در کوچه‌ای به همین نام در خیابان ری، در محله عودلاجان قرار دارد. نسبت ابوالقاسم عزالدین یحیی به حضرت سجاد(ع) می‌رسد و بنا به روایتی برادر اوست. این بنا صحن وسیع، مسجد، ایوان، رواق، ضریح، حرم آیینه کاری، سرداب، گنبد کاشی مخروطی شکل و سقاخانه زیبایی دارد. در باب نسب امامزاده یحیی(ع) چنین نوشته شده: «این بزرگوار با ۱۵ واسطه به امام چهارم می‌رسد و پس از پدر رهبری سادات منسوب به امام علی(ع) در ری، قم و آمل را به عهده داشته است که به سال ۵۹۲ هجری قمری به دست علاءالدین تکش خوارزمشاه به شهادت رسیده‌است. به تعبیر شریف رازی نسب امامزاده یحیی(ع) به امام زین‌العابدین(ع) می‌رسد.»
بنای قدیمی این بقعه شامل برج خشتی هشت ضلعی متعلق به قرن هفتم هجری است که مانند ابنیه دیگر عصر مغول، یک گنبد آجری ۱۲ ضلعی هرمی‌شکل بر بالای آن قرار داشت. در عهد قاجاریه هم اطراف این برج را با کاشی‌های هفت رنگ مزین ساخته بودند. اکنون در محل برج خشتی و قبلی، بقعه هشت ضلعی کنونی ساخته شده‌است. صندوق منبت عتیقه امامزاده یحیی(ع) چنانکه در کتیبه آن اشاره شده به دستور ملک‌شاه غازی در سال ۸۹۵ هجری قمری به وسیله ۲ برادر به نام‌های استاد حسین و استاد محمد لواسانی ساخته شده‌است.
امامزاده زید(ع)
امامزاده زید(ع) سومین بقعه متبرکه شهر تهران از نظر قدمت تاریخی است که در مرکز بازار و در انتهای جنوبی بازار بزازها به نام بازار امیر قرار دارد. این بقعه به‌طوری که از تاریخ صندوق قدیمی آن (۹۰۲ ه. ق) برمی‌آید، پیش از دوران سلطنت سلسله شاهان صفویه دایر بوده است. در رابطه با نسب آن بزرگوار، یک نظر این است که ایشان حسنی و از اولاد حسن المثنی و پسر عموی حضرت عبدالعظیم(ع) از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) است، اما در شجره‌نامه آن حضرت آمده که وی از فرزندان یحیی بن زید بن علی بن الحسین است.
غیر از صندوق، روی مرقد مطهر و سایر قسمت‌های بقعه امامزاده زید، تماماً از آثار دوره قاجاریه است. بنای صحن و ایوان در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه ساخته شده و در داخل بقعه بر روی در خاتم که میان ایوان و حرم قرار دارد، دو تاریخ ۱۲۹۷ و ۱۳۰۹ خوانده می‌شود. این دو تاریخ در پایان دو کتیبه کاشی نیز نقش شده و معرف تعمیرات بنا در قرن‌های ۱۳ و ۱۴ ه. ق است. مقبره لطفعلی خان زند از پادشاهان زندیه، در ایوان جنب بقعه قرار دارد. کاشیکاری گنبد و تجدید تعمیر ایوان و آیینه‌کاری رواق و حرم و مقبره جنب آن، در خلال سال‌های ۱۳۱۵ـ ۱۳۱۶ ه. ش صورت گرفته است.
امامزاده سید اسحاق(ع)
بقعه متبرکه امامزاده سیداسحاق(ع) در کوچه خدابنده‌لو در خیابان ناصرخسرو واقع شده که مردم آنجا را به نام قدمگاه چهارده‌معصوم می‌شناسند. بنا بر متن زیارتنامه، ایشان در ری به شهادت رسیده‌اند و نام و نسب امامزاده اسحاق(ع) به نوادگان امام موسی کاظم علیه‌السلام می‌رسد. کوچه‌ای که بقعه در آن قرار دارد، بسیار باریک است. این بنا گنبد ندارد و اگر کسی این مکان را به‌عنوان امامزاده نشناسد، متوجه بقعه متبرکه در کوچه نمی‌شود. سنگ قبر امامزاده در سرداب قرار دارد. این بقعه در شرق کوچه خدابنده‌لو، که شرقی‌ـ غربی است، و نزدیک سه‌راهی این کوچه با کوچه دانشپور قرار گرفته است. در نبش کوچه شهید کجوری، بقعه قدیمی سیده فاطمه قرار دارد که ساختمانی (اتاقکی) قدیمی است.
همچنین در کوچه دانشپور یک سقاخانه قدیمی هست که هنوز برای عابران قابل استفاده است. تکیه و هیئت اشرف شیرازی، معروف به هیئت اشرف، در خانه‌ای قدیمی، پشت بناست که قدمتی بسیار طولانی دارد. بقعه امامزاده در گذشته شامل اتاقی به طول چهارمتر و عرض سه مترو نیم و متصل به دالانی به عرض یک‌متر بوده و سردابی بسیار کوچک به عمق یک‌متر داشته است. در داخل سرداب لوح سنگی تاریخ آن را بعد از سال ۱۳۰۰ هجری قمری نشان می‌دهد سنگ شکسته و فرسوده دیگری که روی آن کلمات «هذا المرقد» باقی بوده در طرف دیگر سرداب دیده می‌شده است. سبک خط ثلث، وکلمات روی آن می‌رساند که این سنگ از آثار قرن هشتم یا نهم هجری باید بوده باشد.
بنای نخستین بقعه از خشت وآجر قدیمی بوده است. در ورودی نیز در ضلع شمالی بقعه بوده و با دالان باریکی که ذکر شد به بقعه راه داشته است. بقعه بعد از انقلاب اسلامی مرکز تجمع بی‌خانمان‌ها می‌شود. ولی اداره اوقاف مدیریت آن را به عهده می‌گیرد و در سال ۱۳۷۸ هجری شمسی بازسازی امامزاده راطی ۲ سال انجام می‌دهد. اکنون امامزاده با شکل و بنای جدید خود پذیرای زائران است.
امامزاده سید اسماعیل(ع)
بقعه منسوب به سید اسماعیل(ع) از نوادگان امام علی النقی(ع)، در جنوب شرقی تهران حد فاصل دو خیابان ۱۵ خرداد و مولوی قرار دارد. این بنا صحن، ایوان و دو گلدسته بلند، رواق، ضریح و مسجدی کوچک دارد. در کتیبه تاریخی این امامزاده آمده که ساختمان ایوان گلدسته و کاشیکاری بلند سردر، در زمان سلطنت محمد شاه قاجار و در سال ۱۲۶۲ هجری‌ـ قمری به اهتمام عیسی خان بیگلربیگی انجام شده است. اثر قدیم‌تر آن، دری به نسبت عتیقه است که در ضلع غربی حرم قرار گرفته و بر روی آن نام محمد شاه قاجار و عیسی خان بیگلر بیگی آمده است.
عناصر ساختمانی گنبد خانه فعلی امامزاده سید اسماعیل(ع) را می‌توان به تغییرات ساختمانی بنا در دوره صفوی نسبت داد که براساس آن گنبد خانه کنونی در محل بقعه قبلی با وسعت بیشتری برپا شده است. از کتیبه ایوان و در منبت‌کاری قدیمی امامزاده آخرین تحولات مهم ساختمانی این بنا به وسیله حاجی عیسی خان بیگلربیگی هستند. امامزاده سید اسماعیل(ع) ۳ در کوچک و بزرگ دارد که هریک به کوچه‌های سید اسماعیل، شیشه‌گرخانه و مسجد فیلسوف‌الدوله راه دارند.
در ابتدای ورود به صحن برخی از لوازم قدیمی به کار رفته امامزاده در طول سال‌ها در داخل اتاقی خودنمایی می‌کند. از سماورهای قدیمی تا شمعدانی، شمایل و پرده‌خوانی‌ها همه و همه در این انباری کوچک جا خوش کرده‌اند تا بعدها در موزه وقف برای عموم به نمایش درآیند.
امامزاده سیدناصرالدین(ع)
این بقعه در ضلع غربی خیابان خیام نرسیده به چهارراه گلوبندک واقع شده و منسوب به مدفن سید ناصرالدین از نوادگان امام محمدالباقر(ع) است. بقعه این امامزاده با مساحت ۵۰۰مترمربع مشتمل بر صحن و بنایی هشت ضلعی است. بخشی از صحن بقعه مزبور در طرح تعریض خیابان خیام، از بین رفته است. کتیبه‌ای قدیمی بر روی قطعه چوبی بالای ضریح جدید نشان می‌دهد حاجی میرزا تقی طهرانی در سال ۹۹۳ هجری قمری‌بانی ضریح قدیمی بوده و استاد قطب‌الدین بن سیف طرشتی آن را ساخته است.
امروزه به‌جز این کتیبه چیزی از ضریح قدیمی باقی نمانده است. به نظر می‌رسد این بقعه با پلان هشت ضلعی از آثار قرن نهم هجری باشد و طبق کتیبه‌های موجود در سال‌های ۱۳۱۰ و ۱۳۱۱ هجری قمری در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، رواق، صحن، آیینه‌کاری و کاشیکاری‌های آن به دستور منیرالسلطنه، مادر کامران میرزا انجام گرفته است. در زمان ساخت خیابان خیام، صحن وسیع و کاشیکاری این بقعه و درخت کهنسال آن از میان رفت و تنها قسمت کوچکی از صحن قبلی در جلوی ایوان بقعه باقی ماند. بقعه مزبور به شماره ۲۶۸۳ جزو آثار ملی ثبت شده است.
بقعه سید ناصرالدین یا سید نصرالدین یکی از زیارتگاه‌های قدیمی و شناخته شده تهران است. در حال حاضر وجود ایستگاه مترو در نزدیکی امامزاده موجب سهولت رفت وآمد زائران شده است. بقعه از شمال به کوچه شادلو از غرب به کوچه شهید بحرالعلومی از شرق به خیابان خیام و از جنوب نیز به املاک مجاور منتهی می‌شود. پس از ایجاد خیابان خیام در محل فعلی این خیابان از وسط مدرسه منیرالسلطنه رد می‌شود. بنا براین تعدادی از حجره‌ها، غسالخانه، سفره‌خانه و سرویس بهداشتی بقعه خراب می‌شود و قسمتی از آن نیز در سمت شرق خیابان خیام قرار می‌گیرد؛ شاهد این مدعا کاشیکاری‌های سردر مغازه‌های روبه‌روی امامزاده است.
امامزاده سیدولی(ع)
امامزاده سید ولی(ع) در محدوده بازار قدیم، در مجاورت بازار کفاشان قراردارد. امامزاده سید ولی زائران زیادی دارد که بیشتر آنها را کسبه بازار تشکیل می‌دهند. با توجه به آنکه بنای امامزاده در انتهای یک دالان قرار دارد و چندان نمایان نیست، یافتن و رسیدن به آن اندکی دشوار است. ظاهراً ارتباط این بقعه با فضای شهری در گذشته نیز به همین‌ترتیب بوده، است. براساس زیارتنامه موجود، امامزاده سید ولی(ع) فرزند امام جواد(ع) است. طبق یکی از منابع، نسب امامزاده با چند واسطه به امام محمد تقی(ع) می‌رسد.
بقعه قدمت زیادی دارد و ظاهراً مربوط به دوران فتحعلی شاه است. در اطراف بنا قبرستان کهنه و مخروبه‌ای وجود داشت که محوطه جلو امامزاده را می‌گرفته است. اراضی این قبرستان، درجریان انقلاب مشروطه در فاصله بین بقعه و ضلع غربی بازار ارسی‌دوزان قرار داشته است. بر اساس سند مورخ ۷ بهمن ۱۳۲۶، سازمان اسناد ملی، در گذشته در صحن امامزاده بساط حراجی برپا می‌شده است. مدخل اصلی صحن از در جنوبی آن روبه‌روی مدرسه «شیخ عبدالحسین» قرار داشت قبل از ساخت‌وسازهای اخیر، در وسط صحن حوض و آب‌نمای کوچکی قرار داشت که مردم زباله‌هایشان را در آن می‌ریختند.
بقعه در ابتدا دارای یک نمازخانه در جلو حرم و یک ایوان در جلو نمازخانه بود. اما چون سقف این دو قسمت با تیر چوبی پوشیده شده بود، این سقف به مرور زمان و پس از حدود صد و چهل سال، فرو می‌ریزد و در حدود سال ۱۳۲۴ ه. ش ایوان جلو امامزاده به کلی برداشته می‌شود و یک مسجد و نمازخانه در جبهه شرقی امامزاده به آن اضافه می‌شود که با طاق ضربی نمازخانه جلو و شرق امامزاده را می‌پوشاند.
امامزاده چهلتنان(ع)
خبر حرکت ۴۰ تن از فرزندان و نوادگان امام موسی‌کاظم(ع) به سوی ایران به مأمون می‌رسد و او به «سیاهپوش سمنانی» دستور قتل این ۴۰ تن را می‌دهد و در یک شب به‌صورت دسته‌جمعی سر از بدن مطهرشان جدا می‌شود و بدن‌های بی‌سرشان به درون چاهی در محل فعلی بازار تهران انداخته می‌شود. امامزاده چهل تنان(ع) نزدیکی کوچه غریبان قراردارد. مهدی اربابی «نواده» کربلایی محمدباقر تاجر تهرانی به وکالت از پدر، متولی این امامزاده است که از ۷ نسل پیش در همین راسته بازار در کوچه پشت امامزاده چهلتنان(ع) به نام «غریبان» ساکن بوده‌اند. به عبارتی از ۲۰۰ سال پیش اجداد آنها در همین کوچه پشت امامزاده ساکن بوده‌اند. کربلایی محمدباقر در آن زمان به لحاظ مالی فردی متمول بود و در این راسته از بازار مایملک و مغازه‌های زیادی را در اختیار داشته که تمام این اموال خود را در قالب چند وقف‌نامه، وقف امامزاده چهل تنان می‌کند و هم‌اکنون امامزاده چهل تنان ۹۰ مستأجر دارد.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۲ در تاریخ ۱۳۹۳/۰۶/۰۸