همشهری آنلاین-وحیده محمدی محمدی: همه اجزای محله می‌توانند در تشکیل هویت ما و محله‌مان نقش داشته باشند. از مسجد، بوستان، فروشگاه و تک تک خانه‌ها بگیر تا همه ساکنان آن محله. جدید و قدیمی‌اش هم فرقی ندارد. چه بسا که قدیمی‌ترها در بازسازی و احیای هویت محله نقش پررنگ‌تری دارند. عسگری در طرحی به بررسی ۷۰ در و سردر تاریخی پرداخته است. او در گفت‌وگو با همشهری محله همه چیز درباره این طرح را توصیف کرده است.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
قدیمی‌ترین درها و سردرها متعلق به چه سالی و کدام محله‌هاست؟
قدیمی‌ترین درها به سال ۱۲۹۰ در دوره قاجار و جدیدترین آنها به حوالی سال‌های ۱۳۴۰ در دوره پهلوی دوم می‌رسد. ما این خانه‌ها را بیشتر در ضلع شرقی خیابان ۱۷ شهریور از جمله خیابان شکوفه، میدان کلانتری، خیابان غیاثی و محله دولاب، محله شیوا و سرآسیاب، چهارصددستگاه، مخبر جنوبی و جهان‌پناه رصد کردیم.
بیشترین خط نوشته‌ها شامل چه عباراتی می‌شوند؟
از ویژگی‌های مهم این خانه‌ها درهای چوبی و سردرهایی با کاشی‌های آبی رنگ و خط نوشته‌های سفید مزین به آیات و عبارات زیر است: «و ان یکاد»، «انا فتحنا لک فتحا مبینا»، «بسم‌الله‌الرحمن الرحیم»، «الله، محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین»، «هذا من فضل ربی» و «ولایه علی بن ابیطالب حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی».
درباره سبک درها و سردرها توضیح دهید.
سردرها به ۲ صورت ساده و حصیری کاشیکاری با طیف‌های رنگ آبی و درها به ۲ شکل چوبی ساده در دوره قاجار و چوبی آمیخته با شیشه‌های رنگی نورگیر در دوره پهلوی اول ساخته شده‌اند. بر روی درهای دوره قاجار ۲ درکوب زنانه و مردانه و بر روی درهای دوره پهلوی اول، متاثر از مسئله کشف حجاب، یکی از دق‌الباب‌ها برداشته شده است.
اکنون چند نوع درکوب در منطقه ما وجود دارد؟
درکوب‌ها شامل گل میخ‌های مختلف با نشان‌های زیبای متاثر از فرهنگ اصیل ایرانی است. اکنون قریب به ۴۰ درکوب و ۴ مدل در منطقه ما به چشم می‌خورد. البته یک نوع زیبای آن به نام درکوب «مشتی» در سال گذشته از یکی از خانه‌ها به سرقت رفت، اما همچنان دق الباب‌های دهنه اژدهایی، پنجی و نعلی شکل بر روی برخی از این درها چشمنوازی می‌کند.
آیا دقیقاً ۴۰ در و سردر قدیمی در محله‌های منطقه شناسایی شد؟
خیر، بالغ بر ۷۰ در و سردر ورودی قدیمی برای تهیه این پوستر مورد شناسایی قرار گرفت. اما از آنجا که ۴۰ به‌عنوان یک عدد مقدس در آیین ما شناخته شده و سنخیت زیبایی با واژه دارالمؤمنین(ع) دارد، ما این عنوان را برای آن انتخاب کردیم.
این کار چه مدت طول کشید؟ در تهیه این پوستر چه کسانی با شما همکاری کردند؟
کار شناسایی و عکاسی از درها و سردرهای خانه‌های قدیمی حدود یک سال زمان برد. یک تیم ۶ نفره از خانه‌های فرهنگ و هنرسراهای محله در این کار با من همکاری کردند.
در مجموع هدف شما از جمع‌آوری اطلاعات مصور محلی چه بود؟
علاقه فراوان من به تاریخ، فرهنگ و هنر باعث شده همواره به مطالعه در این زمینه بپردازم و از هر فرصتی برای چنین فعالیت‌هایی نهایت استفاده را ببرم. از سوی دیگر ساکن منطقه و علاقه‌مند به هویت آن هستم. به اعتقاد من این کار می‌توانست هویت منطقه را در تهران قدیم، به لحاظ تاریخی احیا کند و خانه‌های قدیمی دارالمؤمنین را که مدت‌ها از چشم خیلی از شهروندان این حوالی پنهان مانده بود مجدد به معرض نمایش بگذارد. ضمن اینکه به دلیل روند سریع ساخت‌وساز و نابودی خانه‌های قدیمی محله، این کار برای همیشه به‌عنوان یادگار ارزشمندی برای احیای هویت محله‌های قدیمی منطقه باقی خواهد ماند.
مدیران شهری در این‌باره چه نظری داشتند؟
این طرح به نظر خیلی از مسئولان شهرداری رسید و مورد تحسین آنها قرار گرفت که از جمله آنها می‌توان به «محمد حسن ذیبخش» معاون اجتماعی، «امیر حسین فرهمند» از اداره کل امور اجتماعی شهرداری تهران و تعدادی از دوستان در اداره فرهنگی اشاره کرد.
آیا پوستر ۴۰ باب در دارالمؤمنین در جشنواره یا مسابقه‌ای شرکت داده شد؟
این اثر چندی پیش به‌عنوان پوستر نمونه شهر تهران از سوی خانه‌های فرهنگ و هنر به جشنواره شمسه فرستاده شد، اما برگزیدگان آن هنوز اعلام نشده‌اند.
با توجه به اینکه این طرح برای نخستین بار در شهر تهران اجرا شده است، آیا جمع‌آوری اطلاعات درباره هویت محله‌های دیگر پایتخت نیز می‌تواند چنین بازخوردی داشته باشد؟
در و سردر به‌عنوان ورودی هر بنا جزو عناصر زیباسازی معماری محسوب می‌شود. همچنین خط نوشته‌ها نشانگر اعتقادات ساکنان آن خانه است. بنابراین در این جلوه از معماری، هویت ایرانی‌ـ اسلامی به‌عنوان مهم‌ترین گزینه معرفی می‌شود. به نظر من انجام این کار در مناطق دیگر تهران به‌ویژه تهران قدیم از جمله منطقه ۱۲ خالی از لطف نیست. طبق آمار موجود، بیش از ۹۰ باب ملک مسکونی متعلق به دوره قاجار در تهران وجود دارد که به لحاظ تزیینات داخلی مانند هنر گچکاری و آینه‌کاری منحصربه‌فرد است. خانه‌های ۲ دوره پهلوی به مراتب بیشتر از این تعداد است. باغ‌ـ خانه ایرانی که درخور ثبت میراث هم باشد کم نداریم.
تا کنون تحقیقات محلی دیگری در خانه‌های فرهنگ و هنر انجام شده است؟
بله، ما چندی پیش پوستر دیگری با همکاری اداره محیط‌زیست منطقه به نام «بهار در دارالمؤمنین»، شامل تصاویر زیبایی از شکوفه درختان در محله‌های بیست‌وشش‌گانه منطقه تهیه کردیم. همچنین تحقیق گسترده‌ای درباره پرندگان ساکن در منطقه که تعداد آنها به ۳۰ نوع می‌رسید داشتیم. قرار است پژوهش‌هایی هم در مورد حشرات منطقه انجام دهیم.
برنامه آینده‌تان چیست؟
هم اکنون در حال تحقیق درباره محراب مساجد منطقه هستیم. طبق تحقیقات ما ۱۵ مسجد قدیمی در منطقه وجود دارد که عمر آنها به حوالی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ می‌رسد. این مساجد از نظر معماری محراب و آیات و روایات ورودی و سردرها مورد ارزیابی قرار می‌گیرند.
این در متعلق به دوره پهلوی اول است و حدود ۸۰ سال قدمت دارد. سبک خط نوشته سر در نستعلیق و در کوب آن به شکل ۵ ضلعی از جنس برنج است. این خانه در محله چهارصددستگاه، حوالی سه‌راه چرمسازی قدیم قرار دارد.
قدمت این در به دوره پهلوی اول می‌رسد. کاشیکاری سر در مزین به «بسم‌الله‌الرحمن الرحیم» و «نصر من‌الله‌و فتح قریب» با خط نستعلیق است. این ملک مسکونی در محله چهارصددستگاه، در نزدیکی بزرگراه امام علی(ع) واقع شده است.
این خانه در دوره پهلوی دوم، یعنی حوالی سال‌های ۱۳۴۰ ساخته شده است. درکوب آن از انواع کمیاب آی با کلاهی و فلز برنج ساخته شده و نام پنج تن(ع) زینت بخش سر در آن است. از این ملک در خیابان کرمان تصویربرداری شده است.
قدمت این خانه با خانه‌ای که در تصویر شماره ۳ دیدید، برابر است. کاشی‌های لاجوردی سر در هم طبق معمول آن دوره با خط نستعلیق تزیین شده است. خیابان کرمان و محله آهنگران از این دست املاک کم ندارد.
خانه‌ای که در تصویر مشاهده می‌کنید، در دوره پهلوی اول یعنی حوالی سال‌های ۱۳۱۰ ساخته شده است. درکوب آن از جنس برنج و به شکل پنجی قلبی است. این ملک در محله بروجردی و کاشیکاری سردر آن با خط نستعلیق زینت داده شده است.
قدمت در و درکوبی که در تصویر می‌بینید، متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی است. این دق الباب در آن زمان «دهنه اژدهایی» نامیده می‌شد. این درکوب بر در ورودی یکی از خانه‌های خیابان «عجب گل» در محله «دولاب» قدیم خودنمایی می‌کند.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۴ در تاریخ ۱۳۹۳/۰۴/۲۴