همشهری آنلاین - محسن مهدیان: قالیباف ابتدای هفته گذشته با تأکید بر اینکه باید مشکل تکاثر و فقر را حل کنیم، با بیان آماری از میزان اغنیا و فقرا در شهر تهران گفت: «ما ۵۰۰، ۶۰۰ هزار خانواده در شهر داریم که وضعشان خوب است و ۲۰۰ هزار خانوار هم داریم که به نان شبشان محتاج هستند.» شهردار تهران توضیح میدهد که ما میتوانیم دست این ۲گروه را در دست هم قرار دهیم و مناسب است این اتفاق با محوریت مساجد بیفتد.
قصههای خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
البته در این رابطه ۳ انگاره قابل تحلیل وجود دارد. یکم، فقرزدایی، دوم استفاده از ظرفیت مردم در این راه و سوم نیز محور قرار دادن مسجد. این ۳موضوع را باید با هم دید.
این پیشنهاد فارغ از گوینده و سمت اجرایی و میزان عملیاتی شدن آن، یک رشد سیستمی و نهادی در مبارزه با فقر است، بنابراین در این یادداشت مختصر بنا داریم فراتر از نگاه نمادین به تحلیل طرح بپردازیم. برای مبارزه با فقر روشهای متعددی وجود دارد و در کشور ما نیز مدلهای مختلفی اجرا شده است. فصل مشترک همه این مدلها و تجربیات داخلی و خارجی نهاد تأمین اجتماعی و سازمانهای حمایتگر است. دولتهای مدرن و در حالگذار و همه مدلهای توسعه، کمک به فقرا و محرومان را وظیفه حاکمیتی میدانند. در کشور ما نیز این مهم بهصورت کمیته امداد و نظام یارانهها خودش را نشان داده است. اما آیا این روش و این نهادها برای تکریم مستضعفان و حمایت از آنها کفایت میکند؟ پاسخ این سؤال به اندازه کافی روشن است، پس راه تکمیلی چیست؟
ماجرا این است که مهمتر از توجه نهادی دولت و حاکمیت به محرومان، مستضعفان هم گردن اغنیا حق دارند و این طبقه مرفه جامعه است که باید به فکر دهکهای ستمکشیده باشد و حتی فراتر اینکه نه تنها اغنیا بلکه طبقات متوسط و همه کسانی که از درآمد مکفی برای یک زندگی ساده برخوردارند نیز باید دغدغه همیاری داشته باشند. و این مهم نه تنها راه تکمیلی که کمال راههای قبلی است. رفع فقر بهدست مردم مناسبترین راه و نزدیکترین روش برای کاهش فاصله طبقاتی است.
برخی میپندارند این تنها وظیفه دولت است که از اغنیا مالیات بگیرد و به دست نیازمندان برساند، این هم هست اما ماجرای همدلی و حمایت چهره به چهره از مستضعفان برکات دیگری دارد که رفع فقر کمترین آن است. مهمتر از رفع فقر احیای فرهنگ همیاری و تعالی نفس خیّران و لذت بردن ممدوح آنها و در نهایت نمایشی از جامعه اخلاقی است. اجرای عدالت بهدست مردم نه شبیه عدالت رابین هودی است و نه حتی شکل اصلاح شده و توسعهیافته آن به سبک مالیاتی، چه آنکه فراتر از سازوکار کمیته امدادی است و بیواسطه و بدون نقشآفرینی حاکمیت.
مدل اسلامی رفع فقر بر مبنای حضور مردم است چراکه «کونوا قوامین بالقسط» به «یاایها الذین آمنوا» گفته شده و این همان فریادی است که سالهای سال علامه محمدرضا حکیمی خراسانی در آثار خود بدان پرداخته است. علامه حکیمی که مجموعهای از روایات و احادیث اهلبیت(ع) را در مجموعه بزرگ «الحیات» جمعآوری کرده یکی از پایههای اصلی جامعهسازی قرآنی را انفاق و زکات مال میداند و اینکه رزق و روزی فقرا در میان اموال توانگران قرار گرفته است. اما این مهم چطور اتفاق میافتد؟ سفارش به مردم برای حمایت از محرومان حرف جدیدی نیست و البته هویت ایرانی به این انسان مداریها گره خورده است. اما چطور میشود این امر پسندیده را در دنیایی با سیطره مدرنیته که طبع آن، فراموشی همنوع است احیا کرد؟
این سؤال را باید از حیث وظایف حاکمیت بررسی کرد. کمک به همنوع در گرو رشد مردمسالاری است. مسئله این است که هر میزان مردمسالاری واقعی در جامعه رشد کند، تجلی و ظهور این ارزش بیشتر خواهد بود. خدا رحمت کند مرحوم حسین عظیمی را. این اقتصاددان برجسته توسعه اعتقاد داشت مردمسالاری و جامعه مدنی حتی در سیاستهای خرد اقتصادی نیز باید مورد توجه قرار گیرد. به همین دلیل نسبت به افزایش قیمت بنزین سخت اعتراض داشت. او میگفت ممکن است با افزایش قیمت بنزین مصرف کمتر شود، اما باعث انتقال پول از جیب مردم به بودجه دولت میشود و از این به بعد این دولت است که به جای مردم تصمیم میگیرد که این پول را چطور خرج کند و این یعنی تحدید جامعه مدنی.
رشد مردمسالاری ارتباط عمیق با «خیرات مشارکتهای مردمی» از جمله انفاق دارد. در تجربه کشورهای دیگر هم گزارشهای کارشناسی قابل اعتنایی وجود دارد که این ادعا را اثبات میکند.«آمارتیاسن» برنده جایزه نوبل اقتصادی در کتاب «توسعه به مثابه آزادی» به موضوعی اشاره میکند که ارتباط عمیقی به این بحث دارد. وی در این کتاب مدل توسعهای هند و چین را در پژوهشی با هم مقایسه میکند و توضیح میدهد که هر دو کشور در یک دوره خاص تلاش میکنند با سرعت، خود را به اقتصاد مبتنی بر بازار نزدیک کنند اما چین در این راه موفقتر است. به گفته وی زیرساختهای اقتصادی چین و میزان آمادگی اجتماعی این کشور برای پذیرفتن نظام بازار مهیاتر بوده، با این حال توضیح میدهد که هند در یک موضوع از چین پیشی گرفته است. به گفته آمارتیاسن در چین طی همین مدت اصلاح ساختاری، چند مورد قحطی سهمگین اتفاق افتاده که آثار زیانباری هم داشته است، حال آنکه در هند طی همان دوره هیچ نوع قحطی وجود نداشته است. وی توضیح میدهد که بررسیهای پژوهشی نشان میدهد مؤثرترین عامل بر این رویداد پیش بودن هند در به کارگیری مشارکتهای اجتماعی و به تعبیری مردمسالاری است. به گفته این دانشمند اقتصادی، در کشوری که مردمسالاری حاکم باشد هیچگونه قحطی روی نخواهد داد چراکه حضور مسئولانه مردم، ضد فقر و محرومیت عمل میکند.
برای مبارزه با فقر باید مردم احساس کنند در تصمیمگیریهای اصلی و مدیریت شهر و کشور خود سهم جدی دارند. تأکید بر مردمسالاری واقعی و سپردن امور مردم به دست مردم، انسان مسئولی میسازد که نمیتواند از کنار فقر به سادگی بگذرد. در این میان شهر تهران مدتی است شعار محلهگرایی و مدیریت شهر توسط مردم را مطرح میکند. تأکید بر نهاد محله بهعنوان بارزترین نهاد اجتماعی که مشارکت مدنی را همراه با پیوندهای عاطفی و محبتآمیز برقرار کرده است، اثری عمیق در ساخت جامعهای دارد که مردمش بیشتر از دولتها و سیاسیون به فکر خدمت به خلق خدا هستند.
اهمیت محوری مسجد نیز به همین دلیل است. مسجد میتواند محل پیوند خیّران و نیازمندان باشد نه صرفاً به این دلیل که مسجد مکان مقدسی است که این هست اما در این حال. مسجد نهاد مؤثر محلی هم است که سابقه دیرینه در سازماندهی مشارکتهای اجتماعی داشته است. مناسبترین نهاد برای پیگیری این مهم همین مساجد هستند که سالیان سال مرکز پیوند گروههای مختلف مردمی و منشأ حرکتهای جمعی محلی بودهاند. وظیفه حاکمیت مهیا ساختن بستری برای نقشآفرینی مردم در سرنوشتشان است. مشارکتی که از جنس همدلی، همراهی و همکاری برای رفع مشکلات پیرامونی آنهاست. از مدیریت کوچه و خیابان گرفته تا تصمیمات سرنوشتساز و کلان سیاسی و اجتماعی. مشارکت مردمی مسیر یکطرفه و تضمین شدهای است که پوسته ضخیم بیخبری در دنیای مدرن را میشکند و مردم را از حال هم مطلع میسازد.
خلاصه اینکه رفع فقر به دست مردم رشد بینشی و روشی در حمایت از محرومان است. این مهم احیای شعار بلند انفاق و همیاری است که سالیانی نسبت به آن کم توجهی شده است. و اما برای اجرای غیرنمادین این سیاست باید بستر مشارکتهای مردمی را فراهم کرد. و این اتفاق نمیافتد مگر با تأکید بر ظرفیت نهاد محله. محله عالیترین شکل مشارکت اجتماعی است چراکه فراتر از همکاری صرف، دارای روح همدلی است و مسجد در این میان، سازمان این آمدوشد متعالی است.
و در پایان؛ نشریه همشهری محله با همین استدلال و با هدف فرهنگسازی در این حوزه، انشاءالله در ماه مبارک رمضان واسطه رسانهای میان مردم میشود و همیاری خیّران دلسوز و دغدغهمند را با نیازمندان شریف روایت میکند.
---------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۲۰ در تاریخ ۱۳۹۴/۰۴/۰۱