همشهری آنلاین-الهه صبری: هدف از ساخت این مرکز، اجرای تحقیقات علمی درباره گیاهان گرمسیری و سردسیری و مناطق معتدله ایران بود و به همین دلیل هم داخل بوستان ۲ ساختمان مجزا ساخته شد تا مکانی برای انجام تحقیقات و آموزش باشد. حالا ۱۰ سال از آن دوران می‌گذرد. نام باغ به پارک گیاه‌شناسی تغییر کرده و فضای بوستان به مکانی برای تفریح و استراحت شهروندان تبدیل شده است. در ساختمان سابق هم کلاس‌های آموزش گل وگیاه برای علاقه‌مندان برگزار می‌شود. گزارش ویژه این شماره همشهری محله به این مرکز اختصاص دارد.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
باغ گیاه‌شناسی یا باغ فاروق
محله سعیدآباد در دهه‌های ۴۰ تا ۶۰ مانند بسیاری از بخش‌های منطقه باغ و زمین کشاورزی بود. محل فعلی بوستان گیاه‌شناسی را هم باغی سرسبز با درختانی متنوع و زیبا و مملو از انگور و میوه‌جات متعلق به خانواده فرمانفرما تشکیل می‌داد و هنوز هم برخی از درختان آن دوران مانند سرو شیراز و چنار و نارون از گذشته به یادگار مانده‌اند. نگهبان باغ فردی به نام فاروق بود که اهالی به دلیل فعالیت طولانی مدتش در محل او را می‌شناختند. همین موضوع باعث شد در روزهای نخست ساخت بوستان در سال ۸۳، نامش را باغ گیاه‌شناسی فاروق بگذارند و حتی هنوز برخی این بوستان را به جای بوستان گیاه‌شناسی غدیر به نام فاروق می‌شناسند. البته بوستان سال‌ها قبل از افتتاح به شکل متروک رها شده بود و بعدها توسط شهرداری تهران تملک شده و سپس در اختیار منطقه قرار گرفت تا به مکانی تفریحی تبدیل شود، اما مسئولان وقت مدیریت شهری برایش برنامه‌های دیگری در نظر گرفتند تا این باغ را به مکانی تحقیقی تبدیل کنند.
آغاز تحقیقات در زمینه گیاهان
همزمان با ساخت بوستان، مسئولان وقت مدیریت شهری، طرح ایجاد مرکز گیاه‌شناسی در تکه هجدهم پایتخت را هم در دستور کارشان قرار می‌دهند تا باغ به مکانی برای انجام تحقیقات علمی تبدیل شود. همان زمان بیش از ۲۰۰گونه گیاه و درخت در این باغ کاشته می‌شود و برای مجموعه هم امکاناتی نظیر گلخانه، آمفی‌تئاتر، کتابخانه تخصصی و آزمایشگاه‌های کشت و بافت گیاهان و هرباریوم (کلکسیون بذرها و گیاهان خشک) در نظر می‌گیرند. پس از افتتاح هم با دانشگاه تهران و دانشکده کشاورزی کرج قراردادهای همکاری امضا می‌شود تا این مکان نخستین و تنها مکان شهرداری تهران برای انجام کارهای تحقیقاتی در حوزه‌گونه‌های مختلف گیاهی و مرکز کشت و بافت گیاهان باشد. برخی شهروندان ساکن در منطقه هم در این تلاش‌ها مشارکت داشتند. «کریم پیکانی» از جمله این افراد است. دهه ۵۰ خانه‌ای در محله خریداری کرده وحالا بیشترین محل حضورش همین بوستان است. او می‌گوید: «برای افتتاح مسئولان زیادی آمده بودند. بعد از آن این مرکز تبدیل به یکی از مراکز فعال در زمینه گیاه‌شناسی شد و پژوهشگران زیادی به اینجا آمدند.»
کاشت گیاهان ناشناخته
مساحت باغ گیاه‌شناسی حدود ۶۰ هزارمترمربع اعلام شده که بیش از ۵ هزارمترمربع آن را فضای سبز تشکیل می‌دهد و مابقی ۲ ساختمان و یک دریاچه نه چندان عمیق است. درختان و گیاهان هم شامل پیروکانتا، ارغوان، بربریس، رزماری، لاوان، به ژاپنی، یاس زرد، خرزهره، توری، اسپیره، سوداغ، اقاقیا، چنار و زرشک تزیینی می‌شود. این گیاهان در بخش‌های مختلف بوستان پراکنده‌اند و همین موضوع باعث شده تا گاهی اوقات مسئولان کلینیک گل و گیاه از فضای بوستان برای آموزش به شهروندان استفاده کنند. البته در محیط بوستان درختانی هم هستند که برای بسیاری حتی مسئولان کلینیک ناشناخته‌اند. نمونه‌اش درختی با بدنه‌ای به رنگ سبز و برگ‌هایی مانند درخت گردو در نزدیکی ساختمان آزمایشگاه است. پیکانی، زمان کاشت درخت را خوب به خاطر دارد و می‌گوید: «در همان سال‌های افتتاح به ما گفتند مراقب باشیم که کسی نزدیک این درخت نشود. چراکه آن را در آن دوران ۷ هزار تومان به‌عنوان نمونه خریده بودند و حالا فکر می‌کنم ارزش بسیار بالا دارد.»
ساختمان‌هایی با کاربری متفاوت
۲ ساختمان مجزا از هم در ضلع شرقی وغربی بوستان گیاه‌شناسی وجود دارد. روی ساختمان شرقی نام کلینیک گل وگیاه غدیر و در ساختمان غربی هنوز از گذشته تابلو کوچک فلزی آزمایشگاه به یادگار مانده است. در ساختمان کلینیک، گروه‌های مختلف از پیر و جوان تردد دارند چراکه محل برپایی کلاس‌های آموزشی برای علاقه‌مندان به گل وگیاه است. گاهی دانشجویان و محققان در عرصه گیاه‌شناسی به اینجا می‌آیند و از نتیجه تحقیقات کارشناسان ۱۰ سال پیش استفاده می‌کنند. هنوز هم در اتاقی مجزا و در داخل شیشه‌ها، انواع بذر گیاهان وجود دارد و همچنین کلکسیونی از گیاهان خشک هم در داخل دفترچه‌هایی در این مرکز موجود است که دانشجویان می‌توانند با استفاده از آنها با انواع گیاهان خشک آشنا شوند. ساختمان آزمایشگاه هم از ۲ اتاق تشکیل شده که در یکی از آنها تجهیزات مختلف کشت و پرورش گیاهان دیده می‌شود. در گذشته از این تجهیزات استفاده‌های زیادی می‌شد، اما حالا در گوشه‌ای قرار گرفته‌اند. اتاق دوم ساختمان آزمایشگاه هم به پرورش نوعی زنبور که می‌تواند آفات گیاهان را دفع کند اختصاص یافته است.
آفت‌زدایی با زنبور ۳ میلی‌متری
امکان ورود هر فردی به آزمایشگاه باغ گیاه‌شناسی منطقه وجود ندارد، چراکه در این محل زنبوری به نام «تریکوگراما» پرورش داده می‌شود. این زنبور حشره کوچکی است در اندازه ۳ تا ۴ میلی‌متر، در واقع به اندازه اثر نوک اتود بر روی کاغذ است. رنگ زنبور زرد خرمایی و مایل به سیاه بوده و شکل ظاهری‌اش به راحتی و با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شود. اما این حشره تأثیر زیادی در طبیعت گذاشته و آفت‌های گیاهان را از بین می‌برد. سیستم کاری‌اش هم بسیار راحت است. یعنی با ایجاد سوراخ در پوسته تخم آفت در داخل آن یک تا ۲ تخم می‌گذارد. بعد از ۸ تا ۱۲ روز زنبور از داخل تخم، خارج می‌شود و برای یافتن تخم میزبان در فضاهای سبز، پرواز کوتاهی انجام می‌دهد. مسئولان منطقه اکنون از محیط آزمایشگاه برای افزایش تعداد این زنبور استفاده می‌کنند. البته در دوره‌ای، یک گروه از این زنبورها در بوستان رها شده‌اند و به همین دلیل هم در محیط بوستان هیچ درختی دچار آفت نمی‌شود. زنبورها مانع از برگ‌خوری آفت‌ها شده‌اند.
آموزش در آمفی‌تئاتر باغ
محل برپایی کلاس‌های آموزشی، مکانی است که در گذشته از آن به‌عنوان سالن آمفی‌تئاتر باغ گیاه‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گرفت. این سالن ظرفیت بیش از ۵۰ نفر را دارد وحالا هر روز ۱۵ تا ۲۰ نفر در این سالن گرد هم آمده و نحوه کاشت، نگهداری و پرورش گیاهان را یاد می‌گیرند. «اطلس فیضی» مسن‌ترین فرد بین شرکت‌کننده‌هاست. او حدود ۶۰ سال دارد و قبل از انقلاب در یکی از محله‌های اطراف باغ گیاه‌شناسی زندگی می‌کند؛ «کشاورززاده هستم. سال‌ها به این بوستان می‌آمدم اما از آموزش خبری نبود تا اینکه چند سال پیش کلینیک دائر شد و توانستم در کلاس‌های آموزشی شرکت داشته باشم.» این شهروند منطقه پس از شرکت در دوره‌های آموزشی، حالا خانه‌اش را با انواع گل‌ها و گیاهان زینت داده است. او می‌گوید: «انواع گل وگیاه به‌ویژه کاکتوس پرورش داده‌ام، البته به دلیل نداشتن سواد و سن بالایم، همه گفته‌ها در ذهنم نمی‌ماند، اما هر آنچه را که یاد می‌گیرم عملی می‌کنم.»
گیاهانی خشک، اما تأثیرگذار
در یکی از اتاق‌ها، داخل کمدها و میان دفترچه‌هایی بزرگ هم انواع مختلفی ازگونه‌های دارویی، علف، گل و سبزی را خشک و به برگه‌های دفتر وصل کرده‌اند. این همان کلکسیون معروف گیاهان خشک این باغ گیاه‌شناسی است. جمع‌آوری گل‌های خشک در نظر کارشناسان بهترین شیوه برای اطلاع آیندگان از انواع گیاهان موجود در بخش‌های منطقه است. مسئول کلینیک می‌گوید: «در بیشتر مراکز گیاه‌شناسی مانند همین جا گیاهان خشک را از مکانی دور از نور خورشید و در جای خشک نگهداری می‌کنند. روی هر برگه نام‌گونه گیاهی‌اش مانند بوراژیناس، آپیاسه، آستراسه و... نوشته شده است.» رابط گفته‌هایش را این‌طور ادامه می‌دهد: «در تقسیم‌بندی گیاه‌شناسی‌گونه‌های مختلف به‌ترتیب شامل خانواده، رده و راسته تقسیم شده و سپس نامگذاری می‌شوند. در بین گیاهان خشک هم کارشناسان در گذشته، پس از گشت وگذار در بوستان‌ها و فضاهای سبز منطقه این‌گونه‌ها را شناسایی و هر یک را در پوشه خود قرار داده‌اند. تعداد پوشه‌ها به بیش از ۳۰۰ عدد می‌رسد و مسئول کلینیک امیدوار است که روزی مکانی مناسب برای این گیاهان در نظر گرفته شود تا نتیجه زحمات دیگران به هدر نرود.»
کتاب‌هایی برای اطلاع
شاید برای علاقه‌مندان به حوزه گل وگیاه، وجود مکانی مناسب برای مطالعه کتاب‌های روز در کنار بذرها و گیاهان خشک، جذابیت تحقیق را دوچندان کند. چنین شرایطی برای مراجعه‌کنندگان به باغ گیاه‌شناسی منطقه از گذشته تا به امروز فراهم شده است، با این تفاوت که تعداد کتاب‌ها در گذشته بسیار زیاد بوده و همگی در بخش کتابخانه مرکز گیاه‌شناسی قرار داشتند اما حالا تنها ۲۴۰ جلد کتاب در قفسه‌های این کتابخانه تخصصی در دسترس علاقه‌مندان است. از این کتاب‌ها همه شهروندان می‌توانند رایگان و بدون عضویت و حتی پرداخت هزینه‌ای استفاده کنند. «منصوره شاهبداغی» از جمله افرادی است که از این کتاب‌ها برای توسعه فضای سبز خانه‌اش بهره برده است. کمتر از یک سال از حضور او و همسرش در منطقه می‌گذرد و آنها خیلی اتفاقی با مرکز گیاه‌شناسی آشنا شده‌اند. او می‌گوید: «یک روز هنگام پیاده‌روی در بوستان با مرکز آشنا شدم و سپس در کلاس‌هایش شرکت کردم. پس از مدتی مطالعه کتاب‌های مرتبط با گل وگیاه را شروع کردم و در پرورش گل و گیاه از آن استفاده کردم و به‌زودی در پشت‌بام خانه‌ام فضای سبز ایجاد خواهم کرد.»
بذرهایی بدون قابلیت کشت
دومین اتاق مرکز برای پژوهشگران وعلاقه‌مندان به تحقیق در حوزه گل وگیاه است. چرا که در این مکان، بطری‌هایی وجود دارد که از آنها برای اجرای شیوه «هرباریوم» استفاده شده است. هرباریوم در حقیقت شیوه نگهداری از نمونه‌هایی از بذر گیاهان مختلف است. در این بطری‌ها بذرهای مختلفی مانند مریم گلی، زیتون خوراکی، بنفشه، گل ماهور، لوبیای درختی چهار پر ومیمون، ختمی، لاله واژگون، داودی، کرفس وحشی، میخک رشته‌ای و... را می‌توان مشاهده کرد و با آنها آشنا شد. تنوع آنقدر زیاد است که نام برخی از بذرها شاید به گوش بسیاری از فعالان حوزه گل وگیاه هم نرسیده باشد، چه برسد به مردم عادی. نمونه برخی از بذرها هم دیگر در کشور نیست. روی شیشه هر بذر نام و گروه خانوادگی نوشته شده است. تعداد بطری‌ها به بیش از ۲۰۰ مورد می‌رسد که در قفسه‌های شیشه‌ای قرار داده شده‌اند. رابط می‌گوید: «این بذرها فقط برای آشنایی محققان است و چون در شرایط نامناسب دما و نور نگهداری شده، امکان کشت آنها وجود ندارد. در بسیاری از مراکز گیاه‌شناسی مکانی مناسب برای نگهداری انواع بذرها در نظر گرفته می‌شود و حتی‌گونه‌های در معرض انقراض را جمع‌آوری می‌کنند تا از آنها بعدها استفاده شود. اما متأسفانه این اتفاق اینجا نیفتاده است.»
آشنایی با گیاهان مختلف
ساختمان غربی هم از بخش تشکیل شده است و مهم‌ترین آنها را می‌توان بخش آموزشی به شهروندان دانست. البته در مقابل در ورودی، انواع ابزارآلات باغبانی وکشاورزی را داخل قفسه‌ای شیشه‌ای قرار داده‌اند. روی دیوارها هم پوسترهای معرفی انواع گل‌ها و گیاهان نصب کرده‌اند. در گوشه‌ای هم بذر انواع سبزیجات قرار داده شده است. «مهری رابط» مسئول مرکز آموزش درباره بذرها می‌گوید: «در این مکان کلاس‌های آموزشی تنها به بزرگسالان اختصاص ندارد و حتی برای کودکان هم کلاسی جداگانه تدارک دیده‌ایم. بذرها هم برای آنها به نمایش درآمده، چون برخی با نحوه کاشت سبزیجات آشنا نیستند و اصلاً اطلاعات چندانی درباره انواع بذرها ندارند.» کلاس‌های آموزشی مرکز در دوره‌های زمانی مختلف متفاوت است، به‌عنوان مثال در ماه رمضان کلاس‌ها در زمینه گیاهان قرآنی بوده یا در دوره‌ای شرکت‌کنندگان در این کلاس‌ها با نحوه کاشت و نگهداری زعفران، قارچ، سبزیجات و... آشنا شده‌اند. رابط می‌گوید: «مدت زمان زیادی از راه‌اندازی مرکز نمی‌گذرد، اما در همین مدت توانسته‌ایم افراد زیادی را جذب کنیم.»
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۸ در تاریخ ۱۳۹۳/۰۵/۰۵