همشهری آنلاین: مجاری اشکی در لبه یا بخش داخلی پلک بالایی و پایینی قرار گرفته‌اند. درست است که کار اشک مرطوب نگه‌داشتن چشم‌هاست و خودش نوعی اثر حفاظتی دارد، اما وقتی در این مجاری انسداد ایجاد شود، مانع از ورود اشک به کیسه اشکی خواهد شد. مجاری اشکی بین چشم و بینی قرار گرفته‌اند و به همین دلیل احتمال عفونت و سایر مشکلات افزایش پیدا می‌کند. «دکتر محمد ابراهیمی»، متخصص چشم و فوق‌تخصص شبکیه‌ی چشم شما را با مشکل انسداد مجاری اشکی آشنا می‌کند.
سیستم اشکی از نمای نزدیک
غده‌ای در چشم به نام غده‌ی اشکی وجود دارد که در قسمت بالای کاسه‌ی چشم قرار گرفته است. هر بار که فرد پلک می‌زند، اشکی که توسط این غده تولید شده، روی سطح چشم پخش می‌شود. هر بار بخش اضافه‌ی اشک و اشک‌های قدیمی توسط مجاری‌ای که ویژه‌ی همین کار تعبیه شده‌اند، از طریق کیسه‌ی اشک و... به بینی منتقل می‌شود. به همین دلیل است که در زمان ریختن اشک، آبریزش بینی نیز وجود دارد.
به عبارت روشن‌تر اینکه سیستم اشکی در چشم هر انسان شامل غده‌های اشکی اصلی و فرعی یا کمکی، مجاری اشکی، کیسه‌ی اشک و مجاری اشکی و بینی است. هرگونه انسدادی که در این ناحیه رخ دهد می‌تواند منجر به اشک ریزش دائمی از چشم و مشکلات بعدی شود. البته انسداد، اغلب در ناحیه‌ی انتهایی مجرای اشک اتفاق می‌افتد و بروز تنگی و انسداد در قسمت‌های بالاتر یا در طول مجاری اشکی بسیار نادر است.
وقتی مجاری اشکی مسدود می‌شوند
مجاری اشکی به هر علتی که بسته شده باشند باعث پس زده شدن اشک در چشم می‌شوند. این حالت درست مثل این است که فرد همیشه در حال گریه کردن است و اشک از لبه‌ی پلک‌ها و گوشه‌های چشم او خارج می‌شود. علاوه بر آبریزش، مشکلاتی نظیر عفونت نیز ممکن است با مسدود شدن مجاری اشکی همراه شود. این وضعیت در دوران نوزادی شایع‌تر بوده و برای حدود ۲۰ درصد نوزادان زیر یک سال اتفاق می‌افتد که معمولاً هم نیازی به درمان خاصی ندارد و حدود یک سال بعد به‌طور خودبه‌خود بهبود پیدا می‌کنند.
درواقع این اختلال در نوزادان به‌صورت مادرزادی بوده و علتش هم این است که هنگام تولد پرده یا غشایی که در انتهای مجرای اشکی در سمت بینی وجود دارد، برداشته نمی‌شود (از بین نمی‌رود) و نوزاد با مجرای مسدود به دنیا می‌آید. نوع اکتسابی انسداد مجاری اشکی ممکن است در بزرگ‌سالان و به دلایل مختلف از جمله عفونت یا بالا رفتن سن ایجاد شود.
انسداد مجاری اشکی در نوزادان
همان‌طور که پیش‌ازاین اشاره شده، حدود ۲۰ درصد از نوزادان (در بعضی منابع تا ۵۰ درصد هم گزارش شده است) با اختلال انسداد مجاری اشکی به دنیا می‌آیند و ممکن است علاوه بر اشک ریزش، علامت‌های دیگری نظیر عفونت کیسه‌ی اشکی، چه به‌صورت حاد و چه به‌صورت مزمن – کونژنکتیویت (conjunctivitis) یا التهاب ملتحمه‌ی چشم، قرمز شدن چشم یا اگزما در پوست پلک پایینی را نیز تجربه کنند.
هرچند همچنان اشک ریزش، در ۱۰۰ فهرست شایع‌ترین علائم انسداد مجاری اشکی در نوزادان قرار دارد. کودکانی که با این مشکل به دنیا می‌آیند، طی هفته‌های دوم تا ششم بعد از تولد علائم خاصی دارند که مهم‌ترین آن، اشک‌ریزش است. در ۳۰ روز ابتدایی تولد نوزاد، برگشت ترشح اشک در او دیده نمی‌شود، یعنی وقتی نوزاد گریه می‌کند، اشکی از چشم‌هایش خارج نمی‌شود و چنانچه خروج اشک از چشم‌ها در این مرحله ایجاد شود، باید به دنبال یک بیماری یا علت زمینه‌ای برای آن بود.
هنگام بروز عفونت در کیسه‌ی اشکی در نوزادان، ناحیه‌ی زیر چشم (نزدیک‌بینی)، ملتهب و قرمز می‌شود و به لمس نیز حساس خواهد شد. همچنین وجود مخاط (موکوس - Mucus) در گوشه‌ی داخلی چشم هم در بعضی موارد به چشم می‌خورد. در حدود ۳۰ درصد از موارد ابتلا، چشم نوزادان به‌صورت دوطرفه درگیر می‌شود. نوزادانی که دچار انسداد مجاری اشکی هستند، در مواجهه با گردوغبار، علائم بیشتری از خود نشان می‌دهند، اما ترس از نور (فوتوفوبیا- photophobia) ندارند؛ بنابراین اگر نوزادی هم دچار اشک‌ریزش باشد و هم از نور بترسد باید از نظر احتمال ابتلا به گلوکوم (Glaucoma) یا آب‌سیاه مادرزادی بررسی شود.
انسداد مجاری اشکی در بزرگ‌سالان
علت انسداد مجاری اشکی در افراد بزرگ‌سال هنوز کاملاً مشخص نشده و دلایل مختلفی در این زمینه مطرح است. بااین‌حال این افراد نیز درست مانند نوزادانی که مجاری اشکی آن‌ها مسدود شده است، مدام دچار اشک ریزش می‌شود و ترشحات چشمشان قطع‌نشدنی به نظر می‌رسد. لازم به ذکر است که در بیش از ۵۰ درصد بزرگ‌سالانی که دچار انسداد مجاری اشکی هستند، باید دنبال اختلالات دیگری مانند علل آناتومیک (انحراف و التهاب بینی با پولیپ)، سینوزیت و... نیز گشت.
عوامل زیادی می‌توان در ابتلا به انسداد مجاری اشکی نقش داشته باشند که می‌توان به سن و جنسیت اشاره کرد. زنان مسن بیش از سایرین در معرض ابتلا به انسداد مجاری اشکی هستند که این مسئله به دلیل افزایش سن و مشکلات ناشی از آن به وجود می‌آید. یکی دیگر از دلایل ابتلا به بسته شدن مجاری اشکی، التهاب مزمن چشم است. چنانچه چشم به شکل مستمر تحریک، قرمز و ملتهب شود، احتمال ابتلا به انسداد مجاری چشم بالا خواهد بود.
جراحی‌هایی که فرد قبلاً در ناحیه‌ی چشم، پلک، بینی یا سینوس انجام داده است نیز می‌تواند منجر به بروز زخم در سیستم اشکی شده و یکی از مجاری اشکی را مسدود کند. همچنین داروهای ضدگلوکوم که بیشتر آن‌ها به شکل موضعی استفاده می‌شوند نیز می‌توانند در این مسئله نقش داشته باشند. آن دسته از افرادی که در معرض درمان‌هایی مانند شیمی‌درمانی، رادیوتراپی یا اشعه‌درمانی (به‌ویژه در ناحیه‌ی سر و گردن) قرار گرفته باشند، بیش از سایرین مستعد ابتلا به انسداد مجاری اشکی هستند.
تشخیص انسداد مجاری اشکی
روش‌های مختلفی برای تشخیص انسداد مجاری اشکی وجود دارد. چنانچه پزشک روی کیسه‌ی اشکی فشار ملایمی بیاورد و مایعی از منافذ اشکی خارج شود، این مسئله می‌تواند نشانه‌ای از مسدود بودن مجاری اشکی باشد. علاوه بر این ممکن است ترکیبی به نام فلئورسئین (Fluorescein) داخل چشم بیمار ریخته شود. فاصله‌ی زمانی ریختن قطره تا زمان از بین رفتن و ناپدید شدن آن در چشم یا مدت‌زمانی که این ماده داخل حفره حلقی دهانی باقی می‌ماند و با استفاده از تکنولوژی خاص (نور آبی کبالت) اندازه‌گیری می‌شود، نشان‌دهنده‌ی وجود یا عدم وجود انسداد در مجاری اشکی است. در حالت عادی که مجاری اشکی کار خود را به‌درستی انجام می‌دهند، پنج دقیقه پس از ریخته شدن قطره‌ی فلئورسئین در چشم فرد، هیچ اثری از آن باقی نمی‌ماند.
درمان انسداد مجاری اشکی در نوزادان
انسداد مجاری اشکی در نوزادان ممکن است نیاز به هیچ درمان جراحی نداشته باشد و با درمان‌های خانگی و استفاده از داروهای آنتی‌بیوتیک از بین برود. در این حالت به والدین آموزش داده می‌شود که کیسه‌ی اشکی را با انگشت ماساژ بدهند. این ماساژ از گوشه‌ی داخلی چشم شروع شده و باید به سمت پایین فشار وارد شود.
در ضمن بعضی از چشم‌پزشکان استفاده از کمپرس گرم را نیز در رفع این انسداد مؤثر می‌دانند. استفاده از آنتی‌بیوتیک هم تنها زمانی لازم است که عفونت نیز وجود داشته باشد. اگر انسداد مجاری اشکی با این درمان‌ها از بین نرود یا با عفونت‌های شدید همراه شود، باید از نوعی روش درمانی به نام پروبینگ (probing) استفاده شود که درواقع نوعی روش جراحی محسوب می‌شود و بیشتر در کودکان زیر یک سال کاربرد دارد. برای انجام این جراحی که معمولاً ۱۰ دقیقه‌ای طول می‌کشد، یک پروب فلزی نازک به داخل مجرای اشکی مسدود شده فرستاده می‌شود تا انسداد برطرف شود که به این کار میل زدن چشم نوزاد نیز می‌گویند. البته در مواردی ممکن است پروبینگ مؤثر واقع نشود، در چنین شرایطی جراحی‌های وسیع‌تری برای رفع انسداد چشم باید انجام داد.
درمان انسداد مجاری اشکی در بزرگ‌سالان
یک جراحی تخصصی (Dacryocystorrhinostomy) برای رفع انسداد مجاری اشکی وجود دارد که در موارد بسیار نادر و به تشخیص پزشک متخصص چشم می‌توان از آن برای کودکان نیز کمک گرفت. برای انجام این جراحی باید یک گروه جراح با یکدیگر همکاری کنند و یک مسیر تازه برای عبور و تخلیه‌ی اشک به وجود بیاورند. این جراحی بهتر است با حضور همزمان متخصص پلاستیک چشم، جراح بینی و سینوس انجام شود تا نتیجه‌ی بهتری را در پی داشته باشد، این جراحی به روش آندوسکوپی انجام می‌شود.
مراقبت از چشم در بیماران دیابتی
چشم یکی از مهم‌ترین بخش‌های بدن محسوب می‌شود که باید توجه خاصی به آن کرد و هرگونه آسیب و بیماری، می‌تواند مشکلات زیادی را برای افراد به وجود بیاورد.
برخی از افراد زمانی که دچار بسته شدن مجاری اشکی می‌شوند، بدون مراجعه به چشم‌پزشک، اقدام به شست‌وشوی چشم با شامپوی بچه می‌کنند، انجام چنین کاری به‌عنوان درمان اصلی بسته شدن مجاری اشکی محسوب نمی‌شود و نباید چنین کاری را به‌صورت خودسرانه انجام داد.
بسته شدن مجاری اشکی باید حتماً درمان شود و از دست‌کاری آن باید پرهیز کرد چون انجام چنین کاری می‌تواند با عفونت همراه باشد.
برخی از افراد تصور می‌کنند که شست‌وشوی چشم با دم‌نوش‌های گیاهی می‌تواند به درمان بسته شدن مجاری اشکی کمک کند، درحالی‌که نباید در چنین شرایطی چیزی داخل چشم ریخت.
افرادی که دچار بسته شدن مجاری اشکی می‌شوند باید سریعاً به متخصص چشم‌پزشک مراجعه کنند چون هر چه درمان دیرتر انجام شود، مشکلات فرد بیشتر خواهد شد و درمان سخت‌تر انجام می‌شود.
چنانچه پزشک متخصص چشم، جراحی را برای فرد در نظر بگیرد، باید این کار را بدون هیچ ترس و تردیدی انجام داد چون جراحی مزیت زیادی برای این دسته از افراد دارد و جراحی‌های امروزی به‌قدری پیشرفت کرده‌اند که کمترین خطر و مشکل را برای بیمار به همراه خواهند داشت.
زمانی که متخصص چشم‌پزشکی درمان دارویی خاصی را برای فرد در نظر می‌گیرد، باید آن درمان را به‌درستی و با دقت انجام داد.
اگر نوزاد یا کودکی به مشکل بسته شدن مجاری چشم مبتلا باشد نباید این مسئله را نادیده گرفت.