همشهری آنلاین-احسان رستمی‌پور: میدانی که وقایع مهمی را از سر گذرانده، از اعدام میرزا رضا کرمانی گرفته تا سخنرانی‌ها و تجمعات برای ملی شدن نفت و تسخیر کمیته مشترک خرابکاری در زمان انقلاب اسلامی. با «احمد محیط طباطبایی» پژوهشگر و تهران‌شناس قدم به این میدان تاریخی گذاشتیم و بخشی از تاریخ تهران را ورق زدیم و پیشنهادهای این تهران‌شناس را برای سر و سامان دادن به وضع میدان مشق شنیدیم.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
میدان مشق تعطیل است
۹ موزه اطراف میدان مشق قرار گرفته است و بقیه ساختمان‌ها نیز باید تبدیل به موزه شوند. سال ۱۳۷۷ طرح تغییر میدان آغاز شد. ورود وسایل نقلیه متوقف، میدان کف‌سازی و بناها مرمت شد. بعد از این، طرح تبدیل میدان مشق به مرکز موزه‌های ملی مطرح شد و مصوبه‌اش را دولت در سال ۱۳۸۲ تصویب کرد. قرار به جابه‌جایی ادارات دولتی از این میدان و گسترش موزه ملی بود اما مصوبه بیش از ۱۰ سال است که خاک می‌خورد. وزارت خارجه تنها نهاد باقی مانده در میدان مشق است و تبدیل میدان به مرکز موزه‌های کشور در انتظار خروج وزارت امور خارجه از این میدان است. اما این وزارتخانه برنامه‌ای برای رفتن از میدان مشق ندارد. میدانی که می‌تواند قطب اصلی گردشگری شهر تهران باشد، حالا به دلایل امنیتی وزارت امور خارجه، گاهی رفت و آمد در آن مشروط و گاهی مثل روزهای آخر هفته، ممنوع است.
محیط طباطبایی، فضای داخلی میدان را محل مناسبی برای برگزاری کنسرت‌های موسیقی می‌داند، آن هم در منظره‌ای رو به کوه‌های تهران، که از زمان ناصرالدین شاه ثابت مانده و هنوز کسی حریم منظری‌اش را نقض نکرده است. فضای ویژه میدان، بهترین محل برای راه‌اندازی رستوران‌ها و کافه‌های خیابانی است، جایی که می‌تواند با جذب گردشگر یک میدان شناخته شده باشد، حالا کاربری‌اش فقط رفت و آمد به موزه‌های اطراف و مراجعه به ساختمان‌های اداری وزارت امور خارجه است. در کنار دولت، مسئولان دیگر شهری و فرهنگی بارها بر ساخت گذر فرهنگی میدان مشق تأکید کرده‌اند اما این وعده‌ها تاکنون عملی نشده و از ظرفیت بالای میدان مشق به درستی استفاده نشده است.
دروازه میدان مشق، جای خالی نقاره‌زنی
سردر باغ ملی یا دروازه میدان مشق آشناترین تصویر از تهران قدیم است. سر دری که از زمان قاجار وجود دارد، اما زمان نخست وزیری رضاخان دوباره ساخته می‌شود و سر در باغ ملی نام می‌گیرد. سر دری که به دست جعفرخان کاشانی به دستور مستقیم رضاخان ساخته شده، معماری ویژه و کاشیکاری‌های منحصری دارد. کاشیکاری‌هایی که قسمتی از آن راوی کودتای سوم اسفند و فتح تهران به دست رضاخان است. احمد محیط طباطبایی از پله‌های منتهی به دروازه پایین می‌آید و می‌گوید که سال ۱۳۷۷ طرح کف‌سازی میدان آغاز، دروازه مرمت و احیا شد و قسمت‌های پایین در آهنی دروازه دوباره به آن وصل شد. کف آسفالت خیابان جمع شد و قسمت پایین دروازه از خاک بیرون آمد. به علت هزینه‌بردار بودن کف‌سازی در آن سطح، تنها قسمت دروازه میدان مشق، به سطح سابق برگشته و باقی میدان با چند پله به آن متصل شده است. جایگاه دیده‌بانی بالای دروازه خالی است و بهترین جا برای برپایی نمایشگاه عکس تهران قدیم به شمار می‌رود. نقاره‌زنی چیزی است که برپایی دوباره‌اش در میدان مشق و دروازه میدان، خاطرات قدیمی را در میدان زنده می‌کند و قطعاً تماشاچیان فراوانی خواهد داشت.
جای خالی موزه نفت
ساختمان ضلع غربی دروازه میدان مشق، ساختمان شرکت نفت ایران و انگلیس است. احمد محیط طباطبایی به ساختمان دو طبقه‌ای کنار دروازه میدان مشق اشاره می‌کند: «این ساختمان از سوی انگلیسی‌ها ساخته شده و معماری اروپایی دارد. این ساختمان تا زمان ملی شدن نفت در اختیار شرکت بود. ساختمان شرکت نفت ایران و انگلیس که یکی از آوردگاه‌های زمان ملی شدن نفت است و وقایع مهمی حول آن اتفاق افتاده، این روزها تحت تملک وزارت امور خارجه است. در صورت تملک این ساختمان از سوی وزارت نفت، این محل بهترین نقطه برای موزه تاریخ نفت ایران است. موزه‌ای که اگر در آینده راه افتد با توجه به تاریخ پر افت وخیز نفت در ایران مراجعه‌کنندگان زیادی خواهد داشت و قسمت جنوبی میدان مشق با وجود موزه ارتباطات و سردر باغ ملی و ساخت این موزه رونق دوباره‌ای خواهد گرفت. »
قدیمی‌ترین ساختمان میدان مشق
قزاقخانه نخستین ساختمان میدان مشق است که در زمان فتحعلی شاه به‌عنوان مرکز ارتش ساخته شد. این بنا که در طول تاریخ دچار تغییرات فراوانی شده است تا اوایل دهه هشتاد نیز در مالکیت ارتش بود. بعد از آن در اختیار دانشگاه هنر قرار گرفت تا تبدیل به دانشگاه شود اما این اتفاق هنوز نیفتاده و دانشگاه هنر فقط بخشی از یال شمالی و غربی ساختمان‌ها را مرمت کرده است. استاد تهران‌شناسی از پنجره‌های باز عمارت قزاقخانه به داخل نگاه می‌کند و می‌گوید: مهم‌ترین ساختمان که در بخش جنوبی دانشگاه و شمال میدان مشق واقع شده و همان عمارت قزاقخانه اولیه بوده، به حال خود رها شده است.
موزه عبرت
جای گلوله درگیری‌های زمان انقلاب هنوز بر دیوارهای این ساختمان نمایان است. ساختمانی که نخستین زندان زنان ایران بود و مدتی بعد کمیته مشترک ضد خرابکاری در آن مستقر شد حالا موزه عبرت نام دارد. نامش با نام بزرگانی که در سال‌های منتهی به انقلاب در آنجا زندانی بودند، گره خورده و از بازجویی‌هایش بسیار نوشته شده. موزه عبرت یکی از پر رفت و آمدترین موزه‌های میدان مشق است که بودنش به نوعی کلکسیون فرهنگــی این میدان را تکمیل می‌کند.
موزه ملک
ساختمان موزه ملک یکی از ساختمان‌های جدید میدان مشق است، به همین دلیل سبک معماری متفاوتی با باقی ساختمان‌های میدان مشق دارد. این موزه به نام حسین آقا ملک است. زمین موزه را برای ساخت وقف کردند و بعد از انتقال آثار به مشهد این موزه بین سال‌های ۱۳۶۴ تا ۱۳۷۵ ساخته شد و موزه و کتابخانه ملک نام گرفت. یکی از ویژگی‌های این موزه، نمایشگاه سکه‌های آن است، همچنین یکی از ساعت‌های آفتابی قدیمی شهر تهران، در حیاط این موزه نگه داشته می‌شود. محیط زیبای حیاط موزه جای مناسبی برای گذران عصر یک روز شلوغ است.
جایی برای موزه وزارت خارجه
استاد تهران‌شناس روبه‌روی ساختمان پله‌هایی که به سرستون عظیم ختم شده، می‌ایستد و درباره یکی از زیباترین ساختمان‌های میدان مشق توضیح می‌دهد: «ساختمان شهربانی که در دوره رضا شاه ساخته شده است، یکی از ساختمان‌های ویژه میدان مشق است. این ساختمان ظاهراًبه علت علاقه رضاخان به تخت‌جمشید، سبک معماری و تزییناتی شبیه به این اثرباستانی دارد. ساختمانی که در دوره وزارت خارجه دکتر کمال خرازی خریداری شد تا تبدیل به موزه روابط خارجی و امور خارجه شود.
این ساختمان منحصربه‌فرد میدان مشق اکنون یکی از مجموع ساختمان‌های تحت اختیار وزارت امور خارجه است و موضوع تبدیل شدن آن به موزه به دست فراموشی سپرده شده است. این ساختمان زیبا و وسیع در صورت جابه‌جایی وزارت امور خارجه از آن، می‌تواند در کنار موزه روابط خارجی، چند موزه دیگر را در خود جای دهد، که یکی از آنها می‌تواند موزه ملی مردم‌شناسی باشد. »
مجموعه موزه ملی
مهم‌ترین موزه کشور در میدان مشق واقع شده است. مجموعه موزه ملی شامل دو موزه ایران باستان و موزه دوران اسلامی است که ساخت و طراحی موزه ایران باستان در سال ۱۳۰۸ از سوی «آندره گدار» مهندس فرانسوی انجام شد و موزه دوران اسلامی از سال ۱۳۷۵ آغاز به کار کرده است. موزه ایران باستان، موزه مادر کشور و یکی از چند موزه بزرگ جهان است. این موزه حدود ۳۰۰ هزار شیء تاریخی را در خود جای داده است و پاتوق اول گردشگرهای خارجی است که به تهران سفر می‌کنند.
همین اهمیت موزه ملی در عرصه فرهنگ و میراث کشور است که موجب شد برای تبدیل میدان مشق به مجموعه موزه‌های ملی تصمیم‌گیری شود. تصمیماتی که اگر اجرایی شود و موزه‌های ملی در این میدان گسترش پیدا کنند، میدان مشق با موزه‌های ملی‌اش شهرت بیشتری در جهان پیدا خواهد کرد و مقصد سفر گردشگرهای بیشتری خواهد بود.
توپ مرواری، اسیر ساختمان‌ها
روزگاری بوی توپ مرواری فضای میدان را پر می‌کرد. روزگاری هم مردم برای دخیل بستن به آن صف می‌کشیدند، دختران‌شان ر ا می‌آوردند تا بختشان باز و حاجتشان روا شود. حالا این توپ در حیاط یکی از ساختمان‌های اداری وزارت امور خارجه در میدان مشق نگهداری می‌شود. دیگر نمی‌شود به آن دخیل بست و یا حتی به آن نزدیک شد. سهم ما این روزها از توپ مرواری و بوی توپ تنها نگاه کردنش از پشت در فلزی ساختمان وزارتخانه است.
موزه ارتباطات
موزه ارتباطات که در ساختمان پست ساخته شده است با ۱۸ هزار مترمربع مساحت، بزرگ‌ترین موزه کشور است. ساختمان این موزه در زمان رضاخان توسط مالکوف روسی برای اداره پست ساخته شد و سال‌ها به‌عنوان ساختمان پست مورد استفاده قرار گرفته، این موزه به تازگی با مرمت و بازسازی یال غربی‌اش بازگشایی شده و در انتظار بازگشایی یال شرقی‌اش است. طباطبایی از مرمت موزه ارتباطات می‌گوید و اضافه می‌کند که قسمت شرقی قرار است دیگر کاربری اداری نداشته باشد و محلی باشد برای کلکسیون تمبر و بورس تمبر بازها. او پیشنهاد می‌دهد که پس از مرمت این بخش می‌توان اداره پست را برای ارسال نامه به شیوه قدیمی و با لباس‌ها و وسایل قدیمی برقرار کرد که در کنار کار پستی، جاذبه گردشگری نیز داشته باشد.
اطراف میدان مشق
میدان مشق، کلکسیون کاملی از موزه‌ها و پاتوق‌های فرهنگی است. موزه ملی، موزه دوران اسلامی و اکثر موزه‌های این محوطه هر کدام بخشی از تاریخ این کشور و این شهر را به روایت گذاشته‌اند. دانشگاه هنر در این محوطه، این کلکسیون را کامل کرده است و با مدیریت قوی و اجرای مصوبات پیشین دولت می‌توان به میدان مشق شهرت جهانی بخشید. اما میدان مشق تنها نیست، در کنار این میدان موزه‌های دیگر و ساختمان‌ها و عمارت‌های مهم دیگری وجود دارد که می‌تواند به تناسب به مجموعه میدان مشق اضافه و یا در کنار مجموعه میدان مشق استفاده شوند.
ساختمان سازمان ثبت اسناد کشوری در ضلع غربی این میدان یکی از ساختمان‌هایی است که می‌توان با تبدیل آن به موزه اسناد کشور آن را به مجموعه میدان مشق اضافه کرد. موزه سکه بانک سپه یکی دیگر از موزه‌های نزدیک میدان مشق است که می‌تواند در نقشه کلی میدان مشق آن را هم اضافه کرد. موزه علم و فن‌آوری در خیابان سی تیر، ساختمان بازنشستگی ارتش در تقاطع خیابان سی تیر و سرهنگ سخایی و دبیرستان دختران در خیابان سرهنگ سخایی مجموعه ساختمان‌هایی هستند که در صورت ساماندهی وضع میدان مشق می‌توان برای آنان نقش فرهنگی و کمک‌کننده به مجموعه میدان مشق در نظر گرفت.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۲ در تاریخ ۱۳۹۳/۰۷/۰۵