همشهری آنلاین- علی‌الله سلیمی: رشد و توسعه جوامع شهری و روستایی در دهه‌های اخیر، ضرورت دسترسی ساکنان این مناطق به انواع ابزارهای دانش، از جمله کتاب را هم بیشتر کرده و در این میان، ساخت کتابخانه‌های جدید و توسعه امکانات کتابخانه‌ای در مناطق مختلف از برنامه‌های اصلی مدیران فرهنگی در سال‌های اخیر بوده و هست. البته برای ساخت کتابخانه‌های ثابت، قواعدی بین‌المللی از سوی «ایفلا»، فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری، تعیین شده که معیارهای فضای کتابخانه‌ها را به ازای تعداد جمعیت حوزه کتابخانه برای هر یک هزار نفر اعلام کرده است؛ به گونه‌ای که برای شهرهای با جمعیت ۱۰ هزار تا ۲۰ هزار نفر باید به ازای هر یک هزار نفر ۴۲ متر مربع فضای کتابخانه‌ای وجود داشته باشد. بنابر این، مهم‌ترین معیار برای ایجاد کتابخانه‌های ثابت، تعداد جمعیت است، اما در جوامعی مانند روستاها یا مناطق محروم که امکانات لازم برای ایجاد و گسترش کتابخانه‌های ثابت وجود دارد، چه باید کرد؟، چون روستاها هم مانند شهرها نیازمند و شایسته دریافت محصولات فرهنگی و اطلاعاتی از طریق نهادهای اطلاع‌رسانی هستند. در چنین شرایطی، کتابخانه سیار راهکار خوبی برای توسعه امور کتابخانه‌ای در مناطق روستایی و کم‌برخوردار است و می‌تواند پاسخی بر توزیع عادلانه امکانات کتابخانه‌ای باشد.
***
تعریف کتابخانه‌های سیار
کتابخانه سیار، وسیله نقلیه‌ای است که برای تحویل مواد و خدمات کتابخانه‌ای در مناطقی که مردم به کتابخانه عمومی دسترسی ندارند، تجهیز شده و به‌کار گرفته می‌شود. کارکرد اصلی کتابخانه سیار نیز همانند سایر کتابخانه‌ها، به جریان انداختن اطلاعات و خدمت به جامعه تحت‌پوشش است.
نخستین کتابخانه روستایی
نخستین کوشش منظم برای توزیع کتاب در روستاها، در ۱۸۴۷ در انگلستان آغاز شد و در نیمه دوم قرن ۱۹ گسترش یافت.
نخستین کتابخانه سیار
نخستین کتابخانه سیار، گاری یک اسبه‌ای بود که صندوق‌های مخصوص کتاب را با آن حمل می‌کردند. البته در دهه ۱۹۲۰، کتابخانه‌های سیار که تا آن موقع اغلب با نیروی اسب کشیده می‌شدند، جای خود را به وسایل نقلیه موتوری دادند. درست در همین دوران، طرح ایجاد کتابخانه‌های شهری هم به گسترش کتابخانه‌های سیار کمک کرد در حدی که تا ۱۹۵۵، ۴۱ شهر انگلیس مجهز به ناوگان سیار بودند.
توسعه نخستین کتابخانه‌های سیار
در ۱۹۳۵، کتابخانه کِنت کانتی، نخستین کتابخانه سیار را راه‌اندازی کرد. در ۱۹۶۵ انجمن کتابداری انگلستان، گروه ویژه‌ای را، متشکل از افراد علاقه‌مند به این موضوع، تشکیل داد. این گروه تا امروز به فعالیت خود ادامه داده و نشریه«مرکز خدماتی» را هر ماه منتشر می‌کند. در یک سرشماری جدید مشخص شد ۴۸۰ کتابخانه سیار در انگلیس و ۶۰ کتابخانه سیار در ولز وجود دارد. کتابخانه‌های سیار روستایی در ایالات متحده امریکا دیرتر از انگلستان شکل گرفت. در فرانسه هم کتابخانه‌های سیار، کوچک‌تر از استاندارد انگلیسی و امریکایی فعال بود. در ژاپن هم نخستین کتابخانه سیار در ۱۹۴۶ آغاز به‌کار کرد. همچنین کتابخانه‌های سیار چین در ۱۹۸۰ پدید آمدند.
تاریخچه کتابخانه سیار در ایران
از دهه ۱۳۲۰ کوشش‌های متعددی در زمینه راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار روستایی در کشورمان دیده شده است. از ۱۳۲۶، پس از به‌وجود آمدن اداره تعلیمات روستایی در وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش وقت) و تأسیس نخستین دبستان‌های چهار کلاسه در روستاها، طرح تهیه و رساندن کتاب‌های مکمل مواد درسی به کودکان روستایی مورد توجه قرار گرفت که البته در ۱۳۴۲، کتاب‌رسانی به روستاها جدی‌تر شد.
استفاده از اتوبوس شرکت واحد برای کتاب‌رسانی
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان از ۱۵ مهر ۱۳۴۵ کتاب‌رسانی به ۳۹ دبیرستان محله جوادیه و نازی‌آباد واقع در جنوب تهران را آغاز کرد. این کتابخانه که بر روی یک اتوبوس قدیمی، توسط شرکت واحد اتوبوس‌رانی اتاق‌سازی شده بود، گنجایش تقریبی ۲۰۰۰ جلد کتاب داشت. با افزوده شدن یک کتابخانه اتوبوسی دیگر، کتاب‌رسانی به ۲۰۰ دبستان و بخش‌های کودکان بیمارستان‌های تهران، در نقاطی که کتابخانه وجود نداشت، گسترش یافت.
راه‌اندازی کتابخانه کودک سیار عشایری
دایر کردن کتابخانه کودک سیار عشایر دره شوری فارس هم در سال ۱۳۴۵ از سوی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آغاز کرد. وسیله نقلیه کتابخانه ابتدا قاطر و بعد موتورسیکلت بود. دو سال بعد دو اتومبیل جیپ به این مجموعه اضافه شد و طوایف تحت‌پوشش به ۵۰ تیره افزایش یافت. سپس با افزودن وسیله نقلیه دیگری، کتابخانه کودک سیاری هم برای توزیع کتاب در مناطق عشایر کشکولی فارس دایر شد.
۶۰۰۰ جلد کتاب برای ۵ کتابخانه سیار عشایری
در ۱۳۵۲، پنج کتابخانه سیار برای طوایف دشمن زیاری، عمله، و عرب باصری کتاب می‌رساندند و در منطقه عشایری فارس به‌کار مشغول بودند. هر پنج کتابخانه وسیله نقلیه مناسب داشته و مجموعه هر یک ۶۰۰۰ جلد کتاب بود.
۲۰۰۰ روستا تحت پوشش کتابخانه سیار
کتابخانه سیار در منطقه عشایری همراه با کوچ‌های فصلی ایل، ییلاق و قشلاق می‌کرد و کودکان عشایری را تحت‌پوشش خدمات کتاب‌رسانی خود قرار می‌داد. در ۱۳۵۲، تعداد کتابخانه‌های سیار روستایی و عشایری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به ۱۷ واحد رسید و مناطق جم و دشتی، دشت میشان، زاهدان، کرمان، کرمانشاه، گیلان، مازندران، سمنان، و ارومیه هم تحت پوشش خدمات توزیع و تعویض کتاب قرار گرفت. در مجموع، کانون با همکاری سازمان‌های دیگر به بیش از ۲۰۰۰ روستا کتاب می‌رساند.
کتاب‌رسانی با اتومبیل‌های لندرور
در ۱۳۵۴ چهار کتابخانه سیار روستایی جدید در خراسان، اصفهان، یزد، و جیرفت برپا شد. وسیله کتاب‌رسانی، اتومبیل‌های لندرور بود. در این سال ۲۲ کتابخانه روستایی در ۱۶۰۰ روستا فعالیت می‌کردند. در شهریورماه همان سال همایش کتابداران روستایی در تهران تشکیل شد. در سال بعد (۱۳۵۵)، شمار کتابخانه‌های سیار روستایی به ۲۹ واحد و روستاهای تحت‌پوشش آن به ۲۳۹۰ واحد رسید.
***
کدام مناطق در اولویت است؟
براساس قوانین نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، ساخت کتابخانه عمومی ثابت، فقط در مناطقی با ۲۵۰۰ نفر جمعیت امکان‌پذیر است و کتابخانه سیار هم براساس دستورالعمل، باید در مناطق پُرمخاطب فعالیت کنند.
۵۵ کتابخانه سیار در کشور فعال است
در حال حاضر، توسعه شبکه کتابخانه‌های سیار، از رویکردهای دولت سیزدم در امور فرهنگی است که در این زمینه، مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های کل کشور در این باره می‌گوید:« یکی از دستورات رئیس جمهور در ۲۴ آبان ماه سال گذشته، دسترسی آحاد مردم به کتاب و حضور در کتابخانه‌ها است که یکی از آن کتابخانه‌های سیار است، شبکه کتابخانه‌های سیار جزو فعالیت‌ترین شبکه‌های کتابخانه‌ها است، هم اکنون بیش از ۵۵ کتابخانه سیار وجود دارد و بنای دولت بر توسعه شبکه کتابخانه‌های سیار است که در مصوبات سفر اخیر ریاست جمهور این موضوع به تصویب رسیده که امید است با سرعت بیشتری به نتیجه برسد.»
کتابخانه سیار و پیشخوان کتابخانه
پراکندگی جمعیت در برخی مناطق کشورمان باعث شده طرح‌های نوینی در بخش کتابخانه‌های سیار در برخی مناطق اجرایی شود. مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی درباره ایجاد دسترسی مردم مناطق کم‌برخوردار کشور به کتاب می‌گوید: «پراکندگی جمعیت یا نبود امکانات و تاسیسات ازجمله موانع توسعه در برخی مناطق به حساب می‌آید؛ بنابراین تغییر رویکرد ضروری است. به‌عنوان مثال در استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان و هرمزگان با پراکندگی جمعیت زیاد الگوی «کتابخانه سیار و پیشخوان کتابخانه» را اجرا کردیم. اجرای این الگو موفق بود و نشان داد که می‌تواند اثرگذار و در مساله رفع محرومیت فرهنگی مناطق کم‌برخوردار، توسعه‌دهنده باشد.»
توسعه امکانات در مناطق کم‌برخوردار
در مناطق شهری کم‌برخوردار و کمترتوسعه‌یافته نیز پیگیری‌هایی داشتیم. در مجموع تعداد شهرهای کم‌برخوردار از نظر دسترسی به کتابخانه عمومی درحال کاهش است. در مقطعی در ۴۴ درصد شهرها کتابخانه ایجاد شد، در باقی شهرها هم طرح فعال داشتیم؛ بنابراین یکی از اولویت‌های محوری نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور این است، شهر بدون کتابخانه نداشته باشیم.»
۸۰۰ کتابخانه روستایی در استان‌های مختلف کشورمان وجود دارد.
۳۷۴۱ کتابخانه عمومی در کشور به ارائه خدمات کتابخانه‌ای می‌پردازند.
۲۷۵۴ کتابخانه از مجموع کتابخانه‌های کشور برای نهاد کتابخانه‌های عمومی است.
۸۴۰ کتابخانه از مجموع کتابخانه‌های کشور، کتاب مشارکتی محسوب می‌شود.
۲۹ کتابخانه از مجموع کتابخانه‌های کشور، کتاب مستقل به حساب می‌آید.
۱۱۸ باب سالن مطالعه در سطح کشور به ارائه خدمات کتابخانه‌ای می‌پردازند.
۱۲ میلیون نفر، حدود اعضای کتابخانه‌ها در کشورمان است. طبق آمار نهاد کتابخانه‌ها تعداد اعضای کتابخانه‌ها حدودا ۱۲ میلیون و ۳۱۴ هزار و ۸۷۶ نفر است و البته تعداد اعضای فعال حتما متفاوت است.
۲۵۳ شهر در کشور کتابخانه ندارد. طبق آخرین آمار تا پایان مرداد ۱۴۰۲ و براساس تقسیمات کشوری ۱۴۰۱، ۲۵۳ شهر بدون کتابخانه در کشور داریم.
۱۸ درصد شهرهای کشورمان کتابخانه ندارند. براساس آماری که مرکز آمار ایران منتشر کرده است؛ در سال ۱۴۰۱، ۱۴۳۷ شهر داریم؛ که با این درصد، حدودا ۱۸ درصد شهرهای کشورمان کتابخانه ندارند.
۱۲ کتابخانه مرکزی در کل کشور وجود دارد که این تعداد در سال ۱۴۰۲ افزایش هم خواهد داشت.
۵۵ میلیون جلد کتاب در کتابخانه‌های عمومی کشور وجود دارد.
۱۰ میلیون نفر عضو کتابخانه‌های کشور هستند که سه میلیون تراکنش ثبت شده است.
۵۰ کتابخانه هر ساله به آمار کتابخانه‌های کشور اضافه می‌شود
باکس‌های سطری کوتاه
- یکی از اولویت‌های کتابخانه‌های عمومی توسعه کتابخانه در مناطق کمتر برخوردار است که یکی از اقدامات ساخت کتابخانه و دیگری افتتاح کتابخانه سیار است.
- شبکه گسترده کتابخانه در کشور شامل ۳ هزار و۸۰۰ کتابخانه است که ۲ هزار و ۷۰۰ واحد آن نهادی و یک هزار کتابخانه، مشارکتی و خصوصی است.
- از نظر شبکه کتابخانه در منطقه، ایران جایگاه اول و ترکیه در رتبه بعدی قرار دارد و از نظر ارائه خدمات کتابخانه‌ای، ایران جزو کشورهای پیشرفته است.
- در تعداد اعضای کتابخانه‌ها در دنیا، ایران رتبه ۴۹ را دارد، که از هر ۱۰۰ نفر، ۳ نفر عضویت کتابخانه را دارند.
- گردش مالی نشر ۹ هزار میلیارد ریال است، ۱۱۰ هزار عنوان کتاب پارسال منتشر شد و براساس آمار ۱۵۰ هزار امانت کتاب ثبت شده که نمی‌توان گفت، اوضاع مطالعه بحرانی است.
- در مورد روستاهایی با جمعیت کم که امکان ارتباط با یکدیگر را ندارند تا افراد آن روستاها بتوانند از یک کتابخانه به صورت متمرکز استفاده کنند، بهترین راه حل راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار است.
- راه‌اندازی واحدهای سیار کتابخانه‌ای می‌توانند بیش‌ترین خدمات را ارایه بدهند و با توجه به پراکندگی جمعیت روستایی دسترسی به خواندنی‌های مورد نیاز را فراهم کنند.
- کتابخانه سیار وسیله ارتباطی مناسبی است که برای اطلاع‌رسانی و خدمات کتابخانه‌ای در مناطق کم‌جمعیت و یا دورافتاده می‌توانند کاربرد فراوان داشته باشند.