همشهری آنلاین-هوشنگ صدفی: انگار تمامی ندارد. مثل زیرزمین تنگ و ترش ایستگاه‌های مترو، همچنان باید پله به پله پایین بروی تا به محیط دلبازی برسی. شمردم بیست و چند پله می‌شد. حمام قدیمی «گلستان» سرکوچه شهید هداوند مقابل مسجد لواسانی را می‌گویم. همان حمامی که دوران بچگی با اجبار والدین باید راه طول و دراز خانه تا گرمابه را طی می‌کردیم. به‌خصوص دایی ذبیح، کیسه کش محله با آن کیسه گل منگلی می‌افتاد به تن وبدنمان و تا سرو صورتمان را مثل لبو قرمز نمی‌کرد، دست از کیسه کشیدن برنمی داشت. مانده‌ام بزرگ‌ترها و کوچک‌ترهای محله با آن بقچه‌های کج و معوج چطور این پله‌های‌ریز و درشت را بالا و پایین می‌کردند. یادش به‌خیر تنها دلخوشی، نوشابه‌های خنک و گوارای داخل حوض رختکنی بود که لابه لای ماهی‌های قرمز به ما چشمک می‌زد. چه کیفی داشت خنکای نوشابه بعداز حمام رفتن.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
آب قنات حاج علیرضا در حمام قنبر
ازامامزاده یحیی(ع) تا کوچه‌ای به نام حمام قنبر راه زیادی نیست. این حمام باقدمتی ۱۵۰ ساله و یا شاید بیشتر حالا از سوی ۲ شریک به نام‌های علی‌اصغر افتخاریان و رضا جابرزاده به‌صورت یک هفته در میان اداره می‌شود. قبل از سال ۴۸ این حمام از سر کوچه قنبر با چندین پله به حمام عمومی وصل می‌شد اما بعد از تغییرات اساسی در سال ۴۸ تا ۵۲ و تعطیلی حمام عمومی قدیمی، در قالب ۱۵ نمره خصوصی و یک باب عمومی در آمد که بعدها حمام عمومی در سال ۱۳۹۰ تعطیل شد.
«رضا جابرزاده» درباره حمام‌های قدیمی محله امامزاده یحیی(ع) می‌گوید: «حمام قنبر مثل حمام گلستان، نواب، خشتی، مهدی خانی، قوام السطنه و گلشن قدمت زیادی دارد و تقریباً همسن و سال هستند، حالا شاید کمی بیشتر یا کمتر. اما حمام خانوم یا قبله در این منطقه از قدمت بیشتری برخوردار است که بیش از ۴ قرن قدمت دارد و در بازارچه نایب‌السلطنه واقع شده است. پدرم قبلاً در محله امامزاده یحیی(ع) زندگی می‌کرد. کار در حمام به‌عنوان یکی از فعالیت‌های پرتحرک او را درگیر کار و زندگی کرده بود چون گرمابه‌داران از صبح زود تا اواسط شب مشتری داشتند. قبل از انقلاب اسلامی در محله امامزاده یحیی(ع)، کوچه میرزا محمود وزیر و کوچه‌های اطراف، حمام قابل توجهی جز حمام نواب، قنبر، گلستان و قبله وجود نداشت. این حمام قبل از سال ۴۸ به‌صورت عمومی اداره می‌شد که با ۴۴ پله به حمام اصلی وصل می‌شد. بعداز سال ۴۸ حمام ۱۱۰مترمربع عقب‌نشینی داشت که آثاری از پله‌های قدیمی آن در بستر کوچه وجود دارد.»
آقا رضا از مشکلات گرمابه‌داری هم برایمان می‌گوید: «پیش از این، وضع آب، عوارض شهرداری و دارایی کمتر بود اما حالا مشکلات مصرف گاز با هزینه بالا به آن اضافه شده است. تغییر سبک زندگی مردم و بالا رفتن بهداشت عمومی باعث شد به جای استفاده از آب قنات حاج علیرضا برای حمام قنبر، از آب شهر تهران استفاده کنیم. هزینه‌های ۸۰۰ تا ۹۰۰ هزار تومانی مصرف آب در ماه و قبض گاز یک و نیم میلیون تومانی در طول دو ماه و مصرف برق با عوارض شهرداری و دارایی و... دیگر رمقی برای ادامه کار گرمابه‌داران نگذاشته است. گرمابه‌داری کار طاقت‌فرسایی است؛ باید از ۴ صبح تا ۹ شب یکسره کارکنی تا مردم بتوانند برای بهداشت از آن بهره بگیرند. این شغل تابستان و زمستان ندارد و برخلاف مشاغل دیگر نمی‌توانید در فاصله ناهار و نماز یا وقت استراحت حمام را تعطیل کنید.»
قرق حمام برای عروس و داماد
آقا رضا در باره نقش و کارکرد حمام قدیمی در محله می‌گوید: «اغلب افراد محله درحمام‌های عمومی از دیدن هم شاد می‌شدند و دور هم می‌نشستند و درباره وضع زندگی از یکدیگر پرس‌وجو می‌کردند. گاهی این گپ و گعده‌ها تا حوالی ظهر طول می‌کشید. آب روی هم ریختن یا کیسه و لیف کشیدن نوعی حرمت‌گذاری به همدیگر بود. برخی مواقع برای پسران یا دختران هم خواستگار پیدا می‌کردند. در مورد خانم‌ها این ضرب‌المثل در حمام رایج بود: «خانم‌ها چقدر صحبت می‌کنید مگر سنگ پا گم کرده‌اید؟» با آمدن نمره‌های خصوصی با اینکه بهداشت عمومی حمام‌ها توسعه یافت اما ارتباطات افراد محله قطع شد. این صنف هم مثل صنف مسگران رو به زوال است چون با ساخت حمام در خانه‌ها، کمتر کسی رغبتی به حمام عمومی دارد. یادش به‌خیر روز حمام رفتن عروس و داماد، کارگران حمام حسابی خوشحال می‌شدند چون افراد متمول یک روز یا نصف روز حمام را برای مراسم حمام رفتن عروس و داماد قرق می‌کردند وآن وقت با شیرینی و شربت از کارکنان حمام پذیرایی می‌شد و گاهی هم انعام خوبی به آنها می‌دادند.»
وقتی حمام قبله وقف امام حسین(ع) می‌شود
روزانه ۷ نفر
«یگانه حق پرست» یا به قول اهالی عموحسن به همراه دایی‌اش قربانعلی بادامی حمام قبله را اداره می‌کنند. عموحسن درباره وقف حمام قبله برای امام حسین(ع) می‌گوید: «۱۵۰ سال پیش این حمام برای حضرت امام حسین(ع) وقف شد با این نیت که هر روز ۷ نفربدون دادن مزد غسل کنند. این حمام در دوره موشکباران تهران ۲ سالی تعطیل بود. بعداز آن درسال‌های ۸۸ و ۹۰ اداره میراث فرهنگی بخش نمازخانه، خزینه قدیم، گنبد و دیوارها را مرمت کرد. البته برای مرحله سوم مرمت حمام هنوز اعتباری در نظر نگرفته‌اند. این حمام صرفاً برای مشتریان مردانه فعالیت می‌کند. حدود ۳۲ سال با سایر کارکنان در این حمام کارکرده‌ام و اغلب در مشاغلی چون موتورخانه، قطارکش، مشت و مال، کیسه‌کش، صابون زن، شکسته‌بند و رگ‌گیر کار کرده‌ام. تا یادم نرفته بگویم که تجربه طب سنتی را سابقاً از دکتر کرمانشاهی در محله پامنار یاد گرفته‌ام.»
عموحسن ۶۲ سال دارد. او درباره یادگیری حرفه کیسه‌کشی و صابون‌زنی در حمام به شاگردان تازه کار می‌گوید: «شاگرد کیسه‌کش یا صابون زن حدود یک ماه به استادکارها بین ۱۰ تا ۱۵ تومان پرداخت می‌کردند تا این حرفه را به خوبی یاد بگیرند. به عبارتی آموزش شاگردها اغلب در حمام به‌طورعملی اتفاق می‌افتاد. از دلاک‌های معروف این حمام می‌توان به ممد ببری و مش صفر اشاره کرد.»
عموحسن درباره مراسم گلریزان مهدی قصاب در حمام خاطرات جالبی دارد. مهدی قصاب از معتمدان محله بازارچه نایب السطنه بود که ذکر خیرات و مبرات او در محله ورد زبان اهالی است. او در گذر سرپولک قصابی داشت. وی درباره گلریزان حمام قبله می‌گوید: «اگر کسی با مشکلی مواجه می‌شد به گونه‌ای موضوع را به مهدی قصاب می‌گفت. او هم با اطلاع‌رسانی در محله همه را به گرمابه قبله دعوت می‌کرد و در همان زمان با جمع‌آوری کمک‌های مردمی مشکل جهیزیه، هزینه درمان بیماران و ازدواج جوانان را فراهم می‌کرد. خدایش بیامرزد. ارج و قرب حمامی‌ها به‌عنوان محرم راز مردم محله چنان بود که در خصوص رفتار و کردار دختران و پسران محله برای ازدواج معمولاً به آنها رجوع می‌کردند.»
استفاده از لنگ و لیف ممنوع!
جابرزاده درباره اداره حمام قدیمی قنبر هم حرف‌های شنیدنی زیادی برای گفتن دارد: «پیش از این در حمام عمومی قنبر با داشتن امکاناتی چون رختکن، حوض بزرگ، خزینه و دوش عمومی با آب زرشک و چای از مشتریان پذیرایی می‌شد و مشتریان هم برای بهداشت و ارتباط با اهالی محل، زمان زیادی را در حمام برای گپ‌وگفت صرف می‌کردند. با توجه به مراجعه مردم محله به حمام قنبر، مشاغل متعددی در این حمام شکل گرفته بود. از این‌رو حدود ۸ تا ۱۰ نفر در بخش صندوق، مشت و مال، جامه‌دار (پادویی)، موتورچی، قطار کش، کیسه کش و صابون زنی با ما همکاری داشتند. حتی گاهی دربرخی از حمام‌های عمومی تهران، فعالیت حجامت و دندان‌کشی نیز وجود داشت. حمام قنبر و قهوه‌خانه قنبر که در ابتدای ناصر خسرو بود، با هم اداره می‌شدند، بنابراین حمام پاتوق کارگران هم بود. بعدها این پاتوق به سه‌راه امین حضور منتقل شد اما حالاکارگران حمام پاتوقی ندارند.»
مدیرحمام قنبر در باره تغییرات بهداشتی حمام‌های عمومی و خصوصی می‌گوید: «به دستور اداره بهداشت ارائه لنگ، حوله، سنگ پا، ماشین اصلاح، قیچی و شانه، لیف و کیسه دست دوم به مشتریان ممنوع شده است. البته پیش از این اهالی محل و مشتریان اصلی حمام بازاریان اصیل تهرانی بودند که باوسایل شخصی به حمام رفت وآمد داشتند ولی با کوچ آنها به سایر مناطق، حمام محله صرفاً برای کارگران ساختمانی، باربران بازار و کارگران خدماتی اطراف محله خدمات بهداشتی ارائه می‌کند. اغلب گرمابه‌داران براین باور بودند که قبل ازبازکردن حمام برای مردم و پیش از اذان صبح باید دوش بگیرند تا پاک شوند. خدمات‌دهی حمام در آن زمان برای مردان و زنان متفاوت بود. صبح‌ها حمام تا ۹ صبح مردانه بود و بعدازآن تا ساعت ۴ عصرنوبت زنان می‌شد. سپس مردان از ساعت ۴ عصر به بعدتا ساعت ۹ شب از آن استفاده می‌کردند.»
شغل‌های حمامی؛ از دلاک تا قطارکش
امروزه آمار دقیقی از حمام‌های منطقه ما موجود نیست، ولی می‌توان به حمام‌های معروف از جمله گرمابه گلشن، گرمابه معیر، حمام پامنار، مهدی خانی، قرقانی‌ها، نواب وکدخدا اشاره کرد. پیش از این در حمام‌های قدیمی مشاغل مختلفی به مردم خدمات ارائه می‌دادند که هریک از ارج و قرب خاصی در بین مشتریان برخوردار بودند اما با توجه به کاهش تدریجی ارزش اجتماعی حمام عمومی، این نوع مشاغل ازبین رفتند و امروزه یک یا ۲ نفر به تنهایی از عهده کار این نوع مشاغل در گرمابه‌های عمومی بر می‌آیند.
تونتاب: شخصی که وظیفه‌اش نگهداری از حمام، گرم کردن آب و تمیز کردن حمام بوده است.
دلاک: فردی که با کیسه‌کشی و شست‌وشوی افراد در حمام امرار معاش می‌کرده است.
مشت مالچی: شخصی که در حمام اشخاص را مشت مال می‌داده است.
حمامی: مالک حمام خصوصی که در حمام عمومی نقش مدیریت را به عهده داشته است.
پادو: این فرد وظیفه‌اش جفت کردن کفش اشخاص و گاهی اوقات جابه‌جایی افراد در سربینه بوده است.
قطارکش: معمولاً لنگ و حوله‌های مورد استفاده حمام را می‌شست و به‌صورت قطار پهن می‌کرد.
درباره قدیمی‌ترین حمام تهران چه می‌دانید؟
۴۶۶ سال خاطره
قدیمی‌ترین حمام تهران در بازارچه نایب‌السلطنه(کوچه شهیداصغرآل آقا) قرار دارد که قدمت آن به ۴۶۶ سال می‌رسد. این بنا در سال ۹۶۵ هجری به دستور خواهر شاه طهماسب صفوی ساخته می‌شود و از آن به بعد به نام حمام خانوم شهرت می‌یابد. این حمام به ثبت میراث فرهنگی رسیده و پس از بازسازی در دوره‌های مختلف هنوز پابرجاست و از آن به‌عنوان حمام عمومی مردانه استفاده می‌شود. در امتداد شمالی حمام مردانه فعلی، حمام زنانه واقع شده بود که حدود ۶۵ سال پیش خراب شد. باتوجه به همسانی سمت این حمام با قبله و وجود مسجد قبله به حمام قبله شهرت یافت. این گرمابه حدود ۷۰ سال است از سوی خانواده بادامی اداره می‌شود. حمام قبله با چند پله به محوطه رختکنی ختم می‌شود که کمدهای چوبی رنگ کرمی آن آرامش خاصی به بیننده می‌دهد. در گوشه وکنار فضای رختکن تصاویر مینیاتور، چراغ زنبوری، عکس قدیمی دلاک و مشت و مالچی، کوزه و قدح سفالی، لنگ، لوازم کیسه، لیف، لگن، کاسه آب و اشیائی وجود دارد که مراجعان را بیشتر به خود جلب می‌کند.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۲ در تاریخ ۱۳۹۳/۰۷/۲۶