همشهری آنلاین-جمشید عسگری: این هفته تاریخچه محله علی‌آباد را بررسی کردیم تا بدانیم چطور و از چه زمانی شکل گرفته است. با این حال بی‌شک نمی‌توان فقط به همین مقدار بسنده کرد چرا که ممکن است ناگفته‌هایی درباره پیدایش این محله و محله‌های دیگر منطقه وجود داشته باشد که افراد مسن منطقه از آنها باخبرند یا سینه به سینه به امروزی‌ها منتقل کرده‌اند. بنابراین از چنین افرادی برای گردآوری تاریخچه منطقه درخواست همکاری داریم.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
پیشینه ۲۰۰ ساله محله
محله علی‌آباد شمالی یکی از محله‌های مرکزی و قدیمی منطقه است. این محله در بین محله‌های باغ آذری، تختی، خزانه، نازی‌آباد و یاخچی‌آباد قرار دارد. قدمت تاریخی این محله به بیش از ۲۰۰ سال می‌رسد که از زمان‌های بسیار دور آباد بوده است. قدمت علی‌آباد به زمان حکومت محمود غزنوی و پیش از آن برمی‌گردد. در تاریخ آمده که امیرمسعود غزنوی، پسر محمود غزنوی برای تسخیر شهرری و بیرون آوردن آن از دست آل‌بویه، علی‌آباد را لشکرگاه خود قرار داده بود. در آن زمان علی‌آباد، روستایی کوچک و خوش آب و هوایی بود که در شمال شهرری قرار داشت. این محدوده جزو دهستان غار شرقی بود و در فاصله ۴ کیلومتری شمال ری و ۳ کیلومتری جنوب شهر تهران قرار داشت.
سکونت ۳۳۷ نفر در علی‌آباد
جمعیت این محله در فرهنگ جغرافیایی ایران ۳۳۷ نفر نوشته شده است. در زمان ناصرالدین شاه، این املاک همراه‌آبادی نازآباد (نازی‌آباد فعلی) به امینه اقدس، همسر محبوب شاه تعلق داشت. این خانم از محبوب‌ترین زنان شاه و بسیار مورد احترام، مورد اعتماد و محرم اسرار ناصرالدین شاه بود. پس از فوت امینه اقدس، علی‌آباد و نازآباد به برادرش عزیز سلطان رسید.
این محله مکان کشت و زراعت بود و در آن غلات، صیفی‌جات و چغندر قند به عمل می‌آمد. قسمت اعظم آن به ورثه فردی به نام مجدالدوله تعلق داشت. به همین خاطر به آن علی‌آباد مجدالدوله می‌گفتند. مهدی‌قلی‌خان مجدالدوله، دایی ناصرالدین شاه بود و به خاطر نفوذ و وابستگی در دربار، ثروت و دارایی‌های زیادی اندوخته بود و این ده هم به اسم او بود. در تاریخ زمین ناصری هم آمده که در سطح اراضی پست و بلند این محدوده، قطعات سفال‌های قرون اول هجری و آثار قدیمی پیدا شده است.
تردد آلمانی‌ها از محله
اولین ریل راه‌آهن تهران در زمان رضاشاه پهلوی از محدوده علی‌آباد شمالی و نازی‌آباد رد شد که می‌توان آن را جزو شاخصه‌های این محله به شمار آورد. ساخت این ریل‌ها توسط آلمانی‌ها و برای انتقال راحت‌تر نیروهای آلمانی بین سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰ انجام شد. علی‌آباد در قدیم از شمال به خزانه بخارایی که قسمتی از علی‌آباد بود و از غرب به نازی‌آباد و یاخچی‌آباد که خیابان جوانمرد قصاب آن را به ۲ قسمت می‌کرد، محدود بود. در غرب آن محله تختی و در جنوب هم‌محله علی‌آباد جنوبی در اواخر دهه ۵۰ و اوایل دهه ۶۰ ساخته شد.
بناهای تاریخی و قدیمی
در این محله بازارچه‌ای وجود دارد که به بازارچه شرق شهرت داشته و جزو قدیمی‌ترین بازارهای شهر تهران و از شاخصه‌های محله علی‌آباد شمالی است که در بخش نازی‌آباد محله علی‌آباد قرار گرفته است. قسمتی از نازی‌آباد در محله علی‌آباد شمالی قرار دارد که بر اساس آخرین مرزبندی شهرداری در سال ۱۳۸۴ کل آن را علی‌آباد شمالی نامیدند. این بازارچه در اوایل دوران پهلوی اول یعنی بیش از ۸۰ سال پیش ساخته شده است. جنب این بازارچه مدرسه راهنمایی رازی قرار دارد که زمان ساخت آن تقریباً با زمان ساخت بازارچه برابری می‌کند.
فرسودگی ساختمان‌ها
بیش از ۸۵ درصد از بافت این محله را بافت فرسوده تشکیل داده و نیاز به بازسازی، زیباسازی و مرمت دارد. بناهای قدیمی زیادی در این محله وجود دارد که از بین آنها می‌توان به کارخانه چیت‌سازی با بیش از ۶۰ سال سابقه، کارخانه کبریت‌سازی در خیابان ۸ متری اول و خیابان شهید قهرودی با قدمت بیش از ۷۰ سال اشاره کرد. قالیشویی و یک حمام در خیابان شهید رجایی و دبستان بهار کودک هم از ساختمان‌های قدیمی این محله است. این مدرسه پیش از پیروزی انقلاب ساخته و در دهه ۷۰ تخریب شد.
تأمین آب از قنات‌ها
محله علی‌آباد جنوبی هم که روزگاری جزو این محله بوده و از بخش‌های بزرگ و تاریخی علی‌آباد بود، پس از جدایی بین محله‌های بعثت، خزانه و تختی قرار گرفت. تمامی زمین‌های علی‌آباد جنوبی در دوران پهلوی به‌صورت مزرعه‌ای بود که به مادر شاهپور غلامرضا، ملکه توران، تعلق داشت. در این مزرعه تمامی کارها از قبیل دریافت قسط ماهانه و... زیر نظر مباشر مخصوص ملک توران یعنی حاج امرعلی انجام می‌شد. در آن دوران آب محله و کشتزارهای آن از قنات‌های متعدد تأمین می‌شد که به خاطر عدم لایروبی مناسب تمامی آنها به جز یک قنات از بین رفت. قنات باقیمانده که هنوز هم از آن استفاده می‌شود، به پمپ آب شهرت دارد. ساخت‌وساز و شهرسازی مدرن در این محدوده از اواخر دهه ۲۰ یعنی ابتدای سلطنت محمدرضا پهلوی شروع شد.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۶ در تاریخ ۱۳۹۴/۰۱/۱۶