همشهری آنلاین-نیلوفر ذوالفقاری: برای بسیاری از نوجوانان و جوانان محله که سال‌ها از کنار این باغ و عمارت عبور کرده‌اند، نام وثوق‌الدوله آشناست اما چیز بیشتری درباره آن نمی‌دانند. سری به این بنای قدیمی زده‌ایم و درباره آن با هاشم شکری، پژوهشگر منطقه که با علاقه شخصی سراغ تحقیق درباره عمارت وثوق‌الدوله رفته، گفت‌وگو کرده‌ایم. این باغ در جنـــــوب شرقی تهران منطقه ۱۴ قرار گرفته که از شمال به خیابان سهیل، از جنوب به خیابان شهید بیدی، از غرب به خیابان شهید شاه‌آبادی (دهم فروردین) و از شرق به خیابان نبرد شمالی می‌رسد.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
باغ های سرسبز محله
اگر به نقشه منطقه نگاه کنیم، بیشتر از هر رنگی، رنگ سبز به چشم می‌خورد؛ این یعنی بخش‌های زیادی از منطقه ۱۴ را فضای سبز تشکیل داده است. فضایی که سال‌ها قبل باغ‌های بزرگی بوده و هنوز هم بسیاری از آنها باقی مانده است. بیشترین تعداد باغ‌ها در محله‌های اصفهانک و سلیمانیه قرار داشته‌اند. یکی از قدیمی‌ترین باغ‌های منطقه، باغ وثوق‌الدوله است که البته به نام‌های باغ اناری و باغ سلیمانیه هم شناخته می‌شود. دلیل وجود این نام‌ها، یکی درخت‌های انار باغ بوده و دیگری نام محله سلیمانیه، اما نام وثوق‌الدوله از کجا آمده است؟
این باغ که قدمت آن به ۱۰۰ سال پیش برمی‌گردد، در واقع منزل شخصی فردی به نام وثوق‌الدوله بوده که در آن زمان نخست وزیر بود. خانواده‌های درباری و افراد وابسته به حکومت معمولاً در نقاط مختلف شهر، باغ و ملک داشتند، با سرد شدن هوا به مناطق مرکزی و جنوبی شهر می‌آمدند. باغ سلیمانیه بنایی در مرکز خود دارد که در حال حاضر حفاظت شده و در اختیار بنیاد جانبازان است. ویژگی مهم این باغ، وجود ۲ قنات عزیزیه و سلیمانیه در آن است، چیزی که باعث می‌شد مردم محله برای استفاده از آب به نهرهایی که از باغ بیرون می‌آمد مراجعه کنند. بیشتر درخت‌های بلند این باغ ۲۵ هکتاری، کاج و همسن بنای کوشک داخل باغ هستند.
ردپای تاریخ روی یک بنا
از کنار درخت‌های توت، انار و کاج می‌گذریم و به عمارتی می‌رسیم که همه آن را به نام عمارت وثوق‌الدوله می‌شناسند. آن‌طور که شکری تحقیق کرده، اصل باغ به شکل امروزی در سال ۱۳۰۵ توسط میرزاحسن‌خان (وثوق‌الدوله) به مساحت ۲ هکتار خریداری شده، در حالی که زمین‌های اطراف باغ بایر و به‌صورت محدود در کشت سبزیجات بوده است که البته دیگر اثری از آن در زمین‌های اطراف عمارت به چشم نمی‌خورد.
شکری درباره وضعیت عمارت و زمین‌های اطراف آن در سال‌های دور می‌گوید: «یک باغ زیبا در شمال محله قرار داشت که قسمت اعظم محله را تشکیل می‌داد و به باغ سلیمانیه معروف بود. یک ساختمان قدیمی در باغ سلیمانیه وجود داشت که به آن اندرونی می‌گفتند و محل مهمانی درباریان و ثروتمندان نزدیک وثوق‌الدوله بود. در ساخت این عمارت ویژگی‌های معماری ارزشمند آن زمان به خوبی رعایت شده است. در این باغ تعدادی درخت کهنسال از جمله کاج‌های بزرگ و درختان انار بسیاری وجود داشت که هنوز هم بسیاری از آنها سر پا هستند و زیبایی خاصی به باغ داده‌اند.»
تنها قنات باغ هم برای استفاده مردم و کشاورزی و آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شد. شکری می‌گوید: «بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، زمین‌های محله به هیئتی معروف به هیئت ۷ نفره واگذار شد تا زمین‌ها به مردم واگذار و در آنها ساخت‌وساز انجام شود. آن روزها در محله یک قلعه قدیمی به نام اصفهانک، یک باغ به نام سلیمانیه، یک قنات قدیمی، زمین‌های وثوق‌الدوله و یک میدان پرورش گل و گیاه وجود داشت.»
۱۰۰ سال بعد
عمارت وثوق‌الدوله حالا بیشتر از ۱۰۰ سال قدمت دارد و ویژگی‌های معماری متفاوت آن باعث شده ارزش تاریخی داشته باشد. شکری می‌گوید: «در حال حاضر زمین‌های وثوق‌الدوله کاربری‌های متفاوتی دارد. در قسمتی از زمین‌ها ساخت‌وساز به‌صورت شهرک انجام شده و به نام شهرک شهید نوری شناخته می‌شود. بخش دیگر این اراضی کاربری بوستان دارد و درحال حاضر به نام پارک سهند نامیده شده است. در بخش دیگر املاک هم ساخت‌وساز انجام شده و مردم آن را به نام قیام شمالی می‌شناسند. این تقسیم‌بندی توسط همان هیئت ۷ نفره انجام شده است. قسمتی از این اراضی هم اکنون در تملک سازمان آب است و بخشی دیگر توسط شهرداری به کلانتری و اداره راهنمایی و رانندگی واگذار شده است.»
او اضافه می‌کند: «تنها باقی مانده این باغ پهناور، در قسمت شمال شرق محله قرار دارد که ساختمان قدیمی (اندرونی) در این باغ موجود است و در تملک سازمان بسیج مستضعفین قرار دارد، مساحت باقی مانده باغ هم حدود ۲ هکتار است.» به جای باغ بزرگ سلیمانیه که اهالی قدیمی خاطرات زیادی از آن دارند، حالا بوستان سهند ساخته شده است. البته بخش‌هایی از باغ هم به مرور زمان از بین رفته و ساختمان‌های اطراف در آن ساخته شده‌اند.
در طراحی بوستان سهند سعی شده طرح ایرانی باغ حفظ شود. نقشه فعلی پارک، آبنماها و معابر قوسی بر اساس شکل قبلی باغ ساخته شده است. در ضلع شرقی باغ، قنات و درخت‌های بلند چنار قرار داشته، در ساخت پارک این قسمت با نمادهای طبیعی مثل سنگ بازسازی شده و برکه‌ای در آن محدوده وجود دارد که وجود آبزیان در آن، فضا را طبیعی نگه داشته است.
وثوق‌الدوله که بود؟
«میرزا حسن‌خان» معروف به «وثوق‌الدوله» در فروردین سال ۱۲۵۴ هجری شمسی متولد شد، او از ۷ سالگی به فرا گرفتن درس فارسی و مقدمات عربی پرداخت و در جوانی در مدرسه مروی قسمتی از فلسفه را نزد شیخ علی نوری و قسمتی از فقه را نزد سید عبدالکریم لاهیجی فرا گرفت و سپس به آموختن زبان فرانسه و تحقیق و آموزش در ادبیات فارسی پرداخت. او در تیرماه ۱۲۷۴ همراه پدرش نزد ناصرالدین شاه رفت، معلومات و استعداد او در جوانی توجه شاه را به خود جلب کرد و باعث شد فرمان استیفای (گرفتن حق) آذربایجان و به همراه آن لقب وثوق‌الدوله به او داده شود. او از این زمان در شمار مستوفیان در آمد.
وثوق‌الدوله سال‌ها بعد وقتی در سال ۱۲۹۹ از نخست وزیری عزل شد، به اروپا رفت و سال‌ها در لندن و پاریس به سر برد تا بالاخره در سال ۱۳۰۴ به ایران بازگشت و در دوره ششم مجلس شورا به نمایندگی مردم تهران برگزیده شد و در کابینه بعدی نیز به وزارت رسید و با خروج رضاخان از ایران، او نیز از صحنه قدرت تا حدودی حذف شد. میرزاحسن‌خان در ۸۰ سالگی در تهران درگذشت و در مقبره خانوادگی‌اش به خاک سپرده شد و تمام دارایی او بین ۷ دختر و یک پسر او تقسیم شد.
گنجی روی زمین
معمولاً گنج‌ها را از زیر زمین یا از زیر دریاها پیدا می‌کنند. آنهایی که از زیر دریاها بیرون می‌آیند زنگار گرفته و پوسیده هستند، برای یافتن گنج باید زمین و دریا را وجب به وجب گشت و به عمق آب‌ها و خاک‌ها رفت، اما ما در منطقه خودمان گنجی به نام باغ وثوق‌الدوله داریم که روی آن نه غبار گذر سال‌های طولانی، بلکه غبار بی‌توجهی و فراموشی نشسته است، بنایی که در فهرست میراث فرهنگی هم ثبت نشده است.
شکری می‌گوید: «با قبول این نکته که امروزه تمامی کشورهای توسعه‌یافته به این نتیجه رسیده‌اند که رشد و ارتقای هر کشوری در گرو فرهنگ آن مملکت است، رها کردن بنایی با ویژگی‌های تاریخی که بخشی از هویت محله محسوب می‌شود، ناامیدکننده است. استفاده‌های زیادی می‌توان از این بنا کرد که باعث می‌شود ضمن حفظ ارزش‌های آن، نوجوانان و جوانان هم با آنچه در گذشته در محله‌شان وجود داشته، آشنا شوند.»
این پژوهشگر اضافه می‌کند: «با توجه به اهمیت این موضوع و البته این نکته که شهرداری از نهاد خدمات شهری به نهادی اجتماعی و فرهنگی تبدیل شده، لازم است در راستای ارتقای میزان فرهنگ و غنی‌سازی اوقات فراغت برای شهروندان به‌خصوص جوانان این محله و محله‌های همجوار گامی برداریم. می‌توانیم برای کاهش آسیب‌ها و معضلات اجتماعی با تبدیل کاربری این عمارت به فرهنگسرا و ایجاد محیطی فرهنگی، آموزشی قدم کوچکی برای ارتقای میزان فرهنگ محله‌مان برداریم. این باغ در سازمان میراث فرهنگی به ثبت نرسیده و با توجه به قدمت آن، قطعاً نیازمند بازسازی و رسیدگی است.»
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشرشده در همشهری محله منطقه ۱۴ در تاریخ ۱۳۹۴/۰۳/۲۶