همشهری آنلاین-تارا امیری: تعدادی از این واحدهای صنعتی دارای شهرت و نفوذ ملی و حتی بین‌المللی هستند و برخی هنوز هم فعالیت دارند، مثل کارخانه شیر پاستوریزه (دهه ۳۰)، کارخانه صنعتی جنرال جبال (۱۳۴۰)، شرکت کارتن‌سازی ایران (۱۳۳۸)، داروسازی اسوه و کارخانه ویتانا (۱۳۳۶) و تعداد بی‌شماری کارخانه دیگر. می‌توان گفت که محله ۱۷ شهریور در حصار موانع طبیعی و عناصر شهری مانند بزرگراه‌ها و کارخانه‌ها محصور شده است، به‌طوری که رودخانه کن از سمت غرب به‌عنوان یک مانع طبیعی این محله را از سایر اجزای شهر جدا کرده و از سمت شمال محله، استقرار صنایع و خط راه‌آهن تهران‌ـ تبریز عامل دیگری برای جداسازی محله ۱۷ شهریور شده است. با ما در این گزارش همراه شوید تا تاریخچه این محله را بیشتر بشناسید.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
محله چگونه به وجود آمد؟
استقرار کارخانه‌های مختلف در این نقطه از منطقه، از یک طرف باعث ایجاد امنیت در محله شد که سکونت مهاجران را به دنبال داشت و از طرف دیگر نیروی انسانی شاغل در این کارخانه‌ها برای سهولت در رفت و آمد، زمین‌های اطراف صنایع را برای سکونت برگزیدند. یوسفی، یکی از قدیمی‌ترین ساکنان این محله می‌گوید: «زمین‌های این محله از املاک روستای یافت‌آباد و عمدتاً متعلق به فرمانفرما و شخص دیگری به نام محمد حاجیان بود. آنها از سال ۱۳۴۰ با قدرتی که در حکومت وقت داشتند شروع به تفکیک و خیابان‌بندی زمین‌ها کردند و آنها را به متقاضیان مسکن فروختند.»
از نام‌های قدیمی این محله، کوی مهرزاد بود که حتی در نقشه‌های قدیمی نیز به چشم می‌خورد و یوسفی این نام را منتسب به خاندان فرمانفرما می‌داند و معتقد است که این نام، اسم نوه‌شان بوده و با توجه به اینکه بیشتر این زمین‌ها متعلق به خاندان فرمانفرما بوده این نام را برای این محل انتخاب کرده بودند. بعدها نام‌های دیگری همچون ۲۵ شهریور بر این محل نهاده شد. بعد از انقلاب اسلامی هم این نام به ۱۷ شهریور تغییر کرد که تاکنون به همین نام از آن یاد می‌شود.
نخستین شبکه آبرسانی خصوصی
هسته اولیه محله ۱۷شهریور در خیابان ۱۷ شهریور فعلی و در محل تقاطع ۱۵ متری دوم شکل گرفت (نام سابق خیابان، ۲۴ متری مهناز بوده است). با دقت در نقشه محله می‌توان محدوده حد فاصل ۱۵ متری سوم از غرب و خیابان‌های کلانتری و صالحی از شمال، ۱۵ متری اول از شرق و خیابان‌های گلزار شهدا و جواهری را در جنوب با توجه به بافت ناهمگون و تودرتوی‌شان و تفاوت قابل تمایز با سایر خیابان‌ها و کوچه‌های محله به‌عنوان هسته اولیه محله اطلاق کرد. یوسفی می‌گوید: «چهارراه این محله به چهارراه چگینی هم معروف بود که برگرفته از نام یکی از مالکان این منطقه است. در همین مکان اداره برقی وجود داشت که با ژنراتورهای برق محله را تأمین می‌کرد و با آمدن برق سراسری به این محل، این کارخانه برق نیز جمع شد.» یوسفی اضافه می‌کند که راسته خیابان ۱۷ شهریور محور اصلی رشد محله بود، به‌طوری که بیشتر واحدهای خدماتی از قبیل بانک‌ها، داروخانه‌ها و درمانگاه‌ها در این خیابان واقع شده بودند.
یوسفی در خصوص بحث تأمین آب این محله هم می‌گوید: «تا سال ۱۳۵۰ تأمین آب شرب اهالی محله متکی به ۴ رشته قنات بود. بعدها توسط شخصی با نام حسن ایلخان، شبکه خصوصی آبرسانی که از چاه عمیق تأمین می‌شد ایجاد شد و به منازل مردم رسید و آب قنوات برای مصرف خوراکی جمع شد.» این ۲ عامل یعنی داشتن شبکه‌های برق و روشنایی و آب لوله‌کشی به همراه عوامل دیگر، از سال ۱۳۵۰ به بعد باعث اوج گرفتن رشد و توسعه محله نسبت به سایر محله‌های مجاور شد.»
اما ابراهیم علیپور، یکی دیگر از پا به سن گذاشته‌های محله ۱۷شهریور در باره تاریخچه شکل‌گیری این محله می‌گوید: «گروه‌ها و افرادی که برای سکونت به این محله آمدند عمدتاً از اراکی‌ها، لرها، ترک‌ها، کردها و یزدی‌ها بودند و نیز تعدادی از اهالی شمال کشور هم در این محله ساکن شدند. اراکی‌ها از پشتیبانی و حمایت فردی به نام گنجی برخوردار بودند که از ساکنان و بنگاه‌داران این محله در قبل از انقلاب اسلامی بود و نقش واسطه را بین ساکنان و افراد با نفوذ حکومتی به عهده داشت. گروه دوم لرهای الیگودرز بودند. و گروه دیگر از اهالی هشترود استان آذربایجان شرقی بودند. این گروه قومی هنوز دارای تشکلاتی در قالب حسینیه در محله هستند.»
تحول در محله ۱۷ شهریور
یوسفی از قدیمی‌ترین ساکنان محله ۱۷ شهریور به یک اتفاق تاریخی در این محله اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین تحولاتی که در مجاورت این محله روی داد و تأثیر بسزایی در آن داشت، ساخت بازار آهن در محله امام خمینی(ره) بود. این اتفاق در راستای سیاست جمع‌آوری مشاغل مزاحم از محدوده شهر تهران و انتقال به مکان مناسب و خارج از شهر رخ داد و این محل به این منظور انتخاب شد و در سال ۱۳۷۴ بازار آهن در آن استقرار یافت.»
یوسفی ادامه می‌دهد: «این برای محله‌های منطقه ما اثرات متفاوتی داشت. یکی از اثرات آن افزایش قیمت املاک در این محله‌ها بود و تعداد زیادی از شاغلان بازار آهن در محله‌های مجاور این بازار ساکن شدند. یکی دیگر از این اثرها، نقش فرهنگی و اجتماعی بود که بر اثر درهم‌آمیزی اجتماعی و فرهنگی بر این محله‌ها تأثیر گذاشت. و از دیگر اثرات این بازار، تأثیر ترافیکی است که در محدوده ناحیه ۴ ایجاد شد.» بد نیست بدانید که مهم‌ترین راه ورودی به این بازار از محله ۱۷شهریور می‌گذرد.
جمعیتی که رشد نکرد
جمعیت محله ۱۷ شهریور در سال ۱۳۵۵ در حدود ۲۷۴/۲۲ نفر در قالب ۹۰۴/۴ خانواده سرشماری شده است. این جمعیت در سال ۱۳۸۵ به ۷۳۰/۳۱ نفر رسید. رشد نکردن جمعیت در فاصله بین سال ۱۳۵۵ تا سال ۱۳۸۵ را می‌توان به دلیل جذابیت نداشتن سکونتگاهی این محله دانست. نبود زمین‌های مناسب برای ساخت‌وساز، همجواری با صنایع و کارخانه‌های متعدد و بسیار و دسترسی نداشتن مناسب به محله‌های دیگر از دیگر عوامل رشد نکردن جمعیت در این محله بوده است.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشرشده در همشهری محله منطقه ۱۸ در تاریخ ۱۳۹۴/۰۴/۲۱