همشهری آنلاین: حتی نمی‌دانیم این دارو چه عوارضی دارد، برای چه تجویز می‌شود، کارکردش چگونه است و در چه شرایطی باید مصرف شود. طبیعی است که مصرف داروهای شیمیایی در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته و بشر تلاش می‌کند به دلیل کمبود وقت، سریع‌ترین شیوه‌ی درمان دردهایش را به دست آورد. غافل از این‌که ممکن است نداشتن شناخت درست نسبت به مصرف صحیح داروها، موجب از بین رفتن سلامتی بدن و صرفا آرام شدن درد مختصری باشد که ما فکر می‌کردیم برایمان مضر است. برای دانستن رازهای این مصرف کردن‌های غلط، با دکتر مجید محبعلی، دکتر داروساز به گفت‌وگو نشسته‌ایم تا نظرات ایشان را درباره‌ی مصرف‌های نامطمئن بدانیم.
دکتر اساسا نظر شما درباره‌ی مصرف مستمر و مداوم داروهای شیمیایی چیست؟
در این زمینه باید بررسی شود که دارو اصلا برای چه نیازی کشف شده و توسط پزشک تجویز می‌شود. قطعا از نگاه علمی، سیر درمان با مصرف دارو ممکن است به نتیجه برسد و البته مسیر قطعی دیگری را تاکنون نتوانسته‌ایم کشف کنیم. اما باید مطمئن شد این بیماری‌ها را پزشک متخصص شناسایی کرده و بر اساس شناختی که نسبت به بیماری دارد، دارو را تجویز کرده باشد.
بنابراین راه مؤثر برای درمان بیماری‌ها، استفاده از شیوه و ترکیب داروهایی است که توسط پزشک تجویز شده است. به شکل مطلق نمی‌توان درباره‌ی هر دارویی نظر داد. این‌که ممکن است بدن هر بیماری با توجه به شرایطی که دارد، نسبت به داروهای متفاوت، واکنش‌های مختلفی از خود نشان دهد و مقاومت‌های متنوعی داشته باشد.
به عنوان مثال به تازگی که مصرف بی‌رویه داروهای مکمل وزن و اشتها شایع شده، شاهد هستیم که روزانه تعداد زیادی از مردم به دام داروهای تقلبی می‌افتند که هیچ تأییدیه‌ای از نهاد و ارگان مسئولی ندارند و در برخی داروخانه‌ها نیز متأسفانه به فروش می‌رسند.
بهترین راهنمای شما برای خرید داروی مکمل، پزشک است. پزشک با استفاده از نتایج آزمایش‌های شما می‌تواند بهترین داروی مکمل را به شما معرفی کند. مشورت با پزشک باعث می‌شود شما دقیقا عناصری را دریافت کنید که بدنتان به آن‌ها نیاز دارد، آنچه فکر می‌کنید برای شما مناسب است. گاهی وقت‌ها نیز مصرف ترکیبی بدون تجویز برخی داروها، ممکن است موجب مرگ بیمار و عدم واکنش درست وصحیح بدن شود. در فرانسه مصرف یک داروی تقلبی ضد چاقی ۱۳۰۰ نفر را کشت.
کمی مصداقی‌تر دراین‌باره توضیح بفرمایید.
به عنوان مثال باید به ترکیب ژلوفن‌ها و آسپیرین اشاره کرد. داروهایی چون آسپرین در زمان مصرف همزمان با قرص ژلوفن، می‌توانند امکان خونریزی را در شخص بیمار افزایش دهند. مصرف همزمان قرص ژلوفن با داروهایی مانند پیروکسیکام، نالترکسون و دیکلوفناک از دیگر تداخل‌های دارویی قرص ژلوفن و البته خطرناک است. باید به شما بگویم، قرص‌های خواب‌آور و آرام‌بخش نیز می‌توانند در صورت تعدد مصرف بی‌رویه موجب سکته‌مغزی و در مواردی منجر به مرگ شود. صرف دُز بالای این دسته از داروها می‌تواند به از دست رفتن هشیاری و حتی مرگ بینجامد. مصرف بیش از حد این داروها در فرد وابستگی روانی و جسمانی نیز ایجاد می‌کند.
در شرایط جامعه‌ی امروز استرس‌های بالا موجب موج شدیدی از افسردگی‌ها شده و این روند ممکن است به جامعه آسیب جدی برساند. چندی پیش در کشورهای دیگر نیز مصرف داروهای ضددرد موجب مرگ تعدادی شده بود و در کشورمان نیز ممکن است بسیاری نسبت به این گونه بیماری‌ها شناخت کافی نداشته باشند. مصرف بالای کدئین‌ها یقینا برای بسیاری از مردم مضر است و حتی می‌تواند زمینه‌ساز مرگ‌های ناگهانی در این افراد باشد.
بسیاری از افراد، به علتی مانند درد زانو یا جراحی این داروها را مصرف می‌کنند. گیرنده‌های داروهای شبه‌افیونی بسیار نزدیک به مراکز لذت در مغز قرار دارند، بنابراین زمان مصرف این دسته از داروها، نه تنها درد بیمار می‌تواند به شکل موقت از بین برود، بلکه استرس و افسردگی بیمار نیز کاهش می‌یابد.
این روزها سردردها و کمر دردها به دلایل مختلف بسیار فراگیر شده است. مصرف بی‌رویه‌ی مسکن‌ها، چه عوارضی را برای بیمار به دنبال دارد؟
درواقع ما تا به دردی اندک دچار می‌شویم، اقدام به مصرف داروهای مسکن بدون تجویز پزشک می‌کنیم. در حالی که این روند به افزایش حجم بیماری در بدن فرد کمک خواهد کرد و نتیجه‌ای معکوس دارد. بسیاری از افرادی که برای دریافت این مسکن‌ها، به داروخانه مراجعه می‌کنند به نوعی دچار وابستگی به داروهای خواب آور و مسکن هستند. گاهی حتی مجبور می‌شویم فرایند درمان برای قطع این داروها را طراحی کنیم. موضوع مهمی که لازم است مردم آن را بدانند این است که کم دانستن بسیار خطرناک‌تر از ندانستن است. به این معنا که اگر فردی نداند دارویی که می‌خواهد مصرف کند برای چیست، کمتر در معرض خطر قرار می‌گیرد. مردم فکر می‌کنند که چه تفاوتی دارد که خودشان یک مسکن را مصرف کنند یا پزشک آن را تجویز کند.
اما عوامل بسیاری روی انتخاب دارو؛ حتی انتخاب ژلوفن یا کدئین، دو دارو که در ظاهر مسکن هستند تأثیرگذار است. سردردهایی داریم که بیمار به دنبال آن به مصرف ژلوفن روی می‌آورد، اما شاید دلیل این سردرد، خونریزی خفیف داخل مغز باشد و فرد با خوردن یک ژلوفن موجب برهم خوردن انعقاد خون شده و خونریزی وسیعی را به وجود آورد. بنابراین مصرف خودسرانه نه‌تنها بیماری‌های دیگر را پنهان می‌کند بلکه موجب تشدید بیماری خواهد شد.
مصرف بی‌رویه‌ی مسکن‌ها، خود باعث سردردهای بیشتری می‌شود. حس سردردی که از مصرف زیاد دارو ناشی می‌شود مشابه دیگر سردردهای رایج و میگرن است. اساسا باید به دنبال راهکاری باشیم که فروش بدون نسخه‌ی مسکن‌ها به مردم ممنوع شود. شما در داروخانه‌ها متأسفانه به دلیل نیازهای مالی انواع مسکن‌ها تا داروهای آرام‌بخش در اختیار بیمار قرار می‌گیرد و اگر دارو خارجی هم باشد، گویی انگار محدودیتی برای فروش وجود ندارد. رسانه‌هایی مانند شما باید بیش از گذشته به مضرات مرگبار استفاده از داروهای مسکن اشاره کنند.
افرادی که به محض احساس درد در ناحیه‌ی سر، گردن و سایر نقاط بدن به داروهای مسکن روی می‌آورند در معرض خطر کاهش شنوایی قرار دارند. این‌ها نتایج تحقیقات تازه‌ای است که به دست آمده و نشان می‌دهد که مصرف بی‌رویه‌ی مسکن‌ها و حتی آنتی‌بیوتیک‌ها چه عوارضی دارد.
پرداختن به آنتی‌بیوتیک‌ها خود مبحثی جداگانه می‌طلبد. مقاومت بدن نسبت به این داروها افزایش یافته و هر روز بیم آن می‌رود که عفونت‌ها در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها مقاومت بیشتری از خود نشان دهند که در مواردی موجب مرگ می‌شود.
در شرایطی که دارویی به اشتباه مصرف شد و دچار مسمومیت شدیم، چه اقداماتی می‌تواند برای رهایی از این مسمومیت، کارگشا باشد؟
باز هم اولین قدم، مراجعه به پزشک است. چه اقدامی مهم‌تر از این که فرد متخصص نسبت به بیماری شما آگاهی و شناخت پیدا کند. البته دلایل زیادی برای مسمومیت دارویی می‌توان متصور شد. استفاده‌ی بیش از حدمجاز، تداخل دارویی یا زمینه‌هایی که پزشک نسبت به وجود آن‌ها در بیمار اطلاعی نداشته است، می‌تواند زمینه‌ساز بسیاری از بیماری‌ها باشد. سن بیمار، نوع بیماری و همچنین مکانیزم دفع دارو از بدن از نکاتی هستندکه باید در تجویز و مصرف داروها حتما مورد توجه قرار بگیرند. برای مثال فردی که کلیه‌اش دچار مشکل است، نمی‌تواند داروهایی را که از طریق کلیه دفع می‌شوند، مصرف کند و اگر از چنین داروهایی حتی در دُز پایین استفاده کند دچار مسمومیت می‌شود. همین موضوع در مورد مصرف داروهایی که از طریق سیستم گوارش دفع می‌شوند از سوی فردی با مشکلات گوارشی هم صدق می‌کند.
گاهی پیش می‌آید که به طور مثال من دردی مشابه درد دوستم دارم. آیا طبیعی است که او داروی مصرفی خودش را به من پیشنهاد کند؟ عوارض استفاده از داروها برای دردهای به‌ظاهر مشابه چیست؟
اولا شما بلافاصله پیشنهاد دوستتان را رد کنید. به پزشک مراجعه کنید تا تشخیص درست درباره‌ی شما داده شود و بعد شما خود پاسخ صحیح را می‌دانید؛ مثلا تصور کنید سر شما دچار دردی شدید شده است، به دکتر مراجعه می‌کنید و او دستور می‌دهد به مدت مشخص از یک دارو استفاده کنید. حال، دوست شما هم دچار سر درد می‌شود؛ سردردی ناشی از وجود توموری در سرش. استفاده از مسکنی که برای شما تجویز شده، درد دوستتان را نیز کاهش می‌دهد، اما مانع از شناسایی تومور شده و حتی می‌تواند منجر به مرگ ایشان شود. مردم ما به مصرف بیش از اندازه‌ی دارو عادت کرده‌اند؛ برخی از پزشکان هم بی‌توجه به عواقب و عوارض، بیش از نیاز بیمار، دارو تجویز می‌کنند.
این روزها بحث‌های زیادی درباره‌ی داروسازی بالینی می‌شود. این شیوه چه ویژگی‌هایی دارد و چه تفاوت‌هایی با داروسازی کلاسیک دارد؟
داروسازی بالینی در امتداد همین سؤال‌هایی که برای شما پیش آمده، به وجود آمده است. روش قطعی درمانی نیست بلکه شناخت بهترین داروها به شکل منطقی و نگاهی مدرن به بحث دارو و درد است. درواقع با توجه به این‌که تشخیص بیماری از مهم‌ترین وظایف همکاران محترم پزشک است که در واقع گام اصلی در پروسه‌ی کنترل و برخورد با بیماری است، نقش متخصصان داروسازی بالینی در مشاوره یا بر عهده گرفتن امور مربوط به درمان دارویی بیماران موجب می‌شود که مراحل مختلف درمان تخصصی‌تر شود و وقت بیشتری را برای امور تشخیصی در اختیار پزشک قرار گیرد. همچنین از اشتباهات احتمالی کاسته و کنترل همه جانبه‌ی بهتری را برای بیماران از نظر دارویی ایجاد می‌کند. این‌که ما چگونه دارو را مصرف کنیم. چگونه با بیمار وارد تعامل شویم و چگونه بتوانیم در مسیری مستمر شیوه‌ی درمان را برای بیمار پیدا کنیم از مهم‌ترین نشانه‌های داروسازی بالینی است.
باید بدانیم
استفاده از داروها بدون تجویز پزشک در سال‌های گذشته در کشور ما به عنوان رویه‌ای غیرمعمول در کشور باب شده است که متاسفانه در برخی از موارد، موجب مرگ‌ومیر تعداد بسیار زیادی از هموطنانمان نیز شده است. براساس این نگاه غلط است که مسولیتی سنگینی بر عهده و دوش داروخانه‌های سراسر کشور است تا با نگاهی سخت‌گیرانه نسبت به ارائه داروهای بدون نسخه اقدام نکنند. البته این همه ماجرا نیست و تداخل دارویی که البته هر روز ابعاد تازه ای از آن در بخش علمی کشف می‌شود، می‌تواند سر منشأ بسیاری از بیماری‌های تازه باشد که برای فرد بیمار به وجود می‌آید.
به عنوان مثال می‌توان به چند هشدار جدی دارویی زیر به عنوان راهنمای عدم استفاده خودسرانه از داروها اشاره کرد: قرص تنظیم فشارخون آنالاپریل در صورتی که همراه با مکمل‌های پتاسیم‌دار مصرف شود، موجب می‌شود تا ضربان قلب به شکل غیر طبیعی به فعالیت خود ادامه دهد.
مصرف داروهای کاهش‌دهنده کلسترول از خانواده «استاتین‌ها» در صورتی که با داروی «نیاسین» همراه شود، امکان آسیب دیدن ماهیچه‌ها را بیشتر می‌کند. مصرف تعداد متنوعی از دارو به شکل همزمان می‌تواند عوارض جانبی ایجاد کند، اما تا هنگامی که بیمار هنگام مصرف به شکل مستمر با پزشک‌اش مرتبط باشد، مشکلی به وجود نخواهد آمد.
نمونه‌های زیادی وجود دارد که اگر داروها تحت نظر پزشک و به دلایل کاملا لازم و ضروری مصرف شوند، مشکلی پیش نخواهد آمد. در آمریکا سایتی هم در این زمینه راه‌اندازی شده که افراد می‌توانند با وارد کردن نام دارویی که مصرف می‌کنند از خطر عوارض جانبی آن و مصرف همزمان آن با داروهای دیگر مطلع شوند. در ایران هم البته تلفن گویای مرکز اطلاعات دارویی با شماره ۰۹۶۴۶ پاسخگوی سؤالات مردم در این زمینه است.
کشتار مسکن‌ها در آمریکا
آمریکا با همه‌گیری مصرف بیش‌ازحد و مرگبار داروهای ضددرد مواجه است و میزان مرگ‌ومیر ناشی از این مسئله در دهه‌ی گذشته سه برابر شده و از مجموع مرگ‌ومیر ناشی از هروئین و کوکائین پیشی گرفته است.
بر اساس گزارش مراکز کنترل و پیشگیری بیماری‌های آمریکا (CDC) میزان داروهای ضددرد موجود در بازار آن‌قدر بالاست که هر آمریکایی می‌تواند دُز استاندارد وایکودین (استامینوفن کدئین) حاوی هیدروکودون- یک داروی ضددرد مخدر- را هر چهار ساعت برای چهار ماه متوالی مصرف کند.
تامس فریدن، رئیس CDC می‌گوید: «متأسفانه خبر تکان‌دهنده این است که ما با همه‌گیری مصرف بیش‌ازحد داروهای نسخه‌ای در این کشور مواجه هستیم، اما همه‌گیری را می‌توان متوقف کرد. در حال حاضر این بار خطرناک داروهای مخدر و مسکن، بیشتر ناشی از بی‌مسئولیتی پزشکان بی‌مبالات است تا توزیع‌کنندگان مواد مخدر.»
گزارش CDC بر داروهای ضددرد شبه‌افیونی مانند اکسی‌کدون، متادون و هیدروکودون یا وایکودین متمرکز است که از سال ۱۹۹۹ میزان فروش آن‌ها به داروخانه‌ها، بیمارستان‌ها و مطب پزشکان چهار برابر شده است.
شمار مرگ‌ومیر ناشی از مصرف بیش‌ازحد داروهای ضددرد شبه‌افیونی از ۴۰۰۰ نفر در سال ۱۹۹۹ با سه برابر افزایش به ۱۴۸۰۰ نفر در سال ۲۰۰۸ رسیده بود.
این داروها به‌شدت اعتیادآور هستند و افراد به‌سرعت نسبت به اثر آن‌ها تحمل پیدا می‌کنند و مجبور می‌شوند دُز مصرفی‌شان را بالا ببرند.
مایکل لونستین، پزشکی که بیماران را در یک کلینیک درد در لس‌آنجلس درمان می‌کند، می‌گوید: «در مورد بسیاری از افراد قضیه به این صورت است که آن‌ها به دلیل مشکلاتی مانند درد زانو یا جراحی، از این داروها استفاده می‌کنند. گیرنده‌های داروهای شبه‌افیونی بسیار نزدیک به مراکز لذت در مغز قرار دارند، به‌این‌ترتیب هنگام مصرف آن‌ها، نه‌تنها درد فرد برطرف می‌شود، بلکه اضطراب، افسردگی و استرس او هم کاهش پیدا می‌کنند. مشکل این است که فرد مجبور می‌شود هر بار، میزان بیشتر و بیشتری دارو مصرف کند تا اثر مطلوب دارو ظاهر شود، بنابراین فردی که برای تسکین درد خود، با میزان مصرف دو یا سه قرص وایکودین، خوردن این دارو را شروع کرده است، ممکن است هنگامی به خودش بیایید که روزانه ۳۰ تا ۴۰ قرص وایکودین مصرف می‌کند.»
مرگ در مورد چنین افرادی معمولا هنگامی رخ می‌دهد که بیمار به علت مصرف زیاد از حد این دارو، دچار ایست تنفسی می‌شود، زیرا این داروها مرکز کنترل سیستم تنفسی مغز را مهار می‌کنند و اگر همزمان داروهای ضداضطراب هم مصرف شده باشد، احتمال مرگ بیشتر می‌شود.