همشهری آنلاین- نوید فرجو: از ویژگی‌های مهم بارز قلعه نعمت‌آباد در روزگار گذشته، وسعت زیاد زمین‌های بایر، قنات‌ها و مسیل‌ها بود و به سبب بهره‌مندی اراضی از رودخانه کن، محلی مستعد برای زراعت و کشاورزی به حساب می‌آمد. تا سال ۱۳۵۰ در بیشتر زمین‌های قلعه نعمت‌آباد ذرت کشت می‌شد و مالکیت این زمین‌ها بر عهده چند نفر بود. افرادی چون جوکار، زراعت کار، پور زراعی، خیمه صامی و عمو حسین که در بین اهالی قدیمی و بومی قلعه نعمت‌آباد چهره شناخته شده‌ای بودند، پس از انقلاب اسلامی زمین‌های محدوده قلعه نعمت‌آباد را در قواره‌های کوچک و بزرگ قطعه‌بندی کرده و به کشاورزان و مهاجران فروختند. در این گزارش با کمک افراد قدیمی و ریش سفیدان محله، تاریخچه قلعه نعمت‌آباد و اتفاقات و رویدادهای تاریخی محله را بررسی کرده‌ایم.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
خیابان طالقانی، هسته اولیه شکل‌گیری محله
محله نعمت‌آباد از شمال به بزرگراه شهید آیت‌الله سعیدی، از جنوب به بلوار شکوفه، از شرق به بزرگراه شهید کاظمی و از غرب به محله اسماعیل‌آباد منتهی می‌شود. این محله در گذشته‌های دور به شکل قلعه بوده و برج و بارو در اطراف آن وجود داشت که به مرور زمان تخریب و نابود شد. پس از توسعه شهرنشینی و تغییر در ساختار و شکل محله‌های حاشیه‌ای شهر تهران، قلعه نعمت‌آباد نیز در چرخه تحول و تغییر قرار گرفت و اکنون پس از گذشت چند دهه، شکل و شمایل کاملاً شهری به خود گرفته است.
به گفته ریش سفیدان و اهالی قدیمی نعمت‌آباد، خیابان طالقانی هسته اولیه شکل‌گیری محله با ساختار شهری و شهرسازی جدید بوده و بوستان امام خمینی(ره) که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ساخته شده، جزء نخستین امکانات شهری و تفریحی ساکنان محله بوده است. یکی دیگر از اماکن قدیمی و تاریخی قلعه نعمت‌آباد «حمام قلعه» بوده که تا سال ۱۳۵۰ در خیابان طالقانی فعالیت داشت و ساکنان محله از آن استفاده می‌کردند. ناگفته نماند که زمین این گرمابه قدیمی که جزء اماکن مخروبه قلعه نعمت‌آباد بوده، چندسال پیش توسط شهرداری منطقه خریداری شد تا صرف افزایش امکانات و رفاه ساکنان شود.
یکی از دروازه‌های شهر اینجا بود
با پیروزی انقلاب اسلامی، امکانات شهروندان نسبت به قبل افزایش پیدا کرد اما همچنان سایه فقر و محرومیت در گوشه و کنار قلعه نعمت‌آباد به چشم می‌خورد. پس از اینکه جمعیت و تعداد خانه‌ها در این محدوده از شهر افزایش پیدا کرد، شهروندان شاهد ایجاد امکانات متنوعی در محل سکونت خود بودند. از جمله آنها می‌توان به گرمابه حاج محمد، معروف به «محمد آقا» و گرمابه شعبانی خیابان لوله گاز (نور) اشاره کرد. شاید اکنون با وجود پیشرفت در زندگی شهروندان استفاده از گرمابه‌ها امری غیرضروری به نظر برسد اما در زمان قدیم که هنوز حمام خانگی وجود نداشت، فعالیت این اماکن بسیار ضروری بود و در واقع گرمابه‌ها نقش ویژه‌ای در بهداشت و سلامت اهالی برعهده داشتند.
محمد یاری از ساکنان قدیمی محله نعمت‌آباد است که اطلاعات خوبی درباره چگونگی شکل‌گیری محله دارد. او عنوان می‌کند که تا دهه۴۰ این بخش از شهر به شکل روستایی بوده که مرکز آن به قلعه نعمت‌آباد ختم می‌شد. اطراف قلعه محل کشت و زراعت صیفی‌جات بود و البته چند باغ بزرگ هم در اطراف آن وجود داشت. یاری در بخش دیگری از صحبت‌های خود از قلعه نعمت‌آباد در روزگار قدیم به‌عنوان دروازه شهر یاد می‌کند و می‌گوید: «در آن روزگار، یکی از راه‌های پررفت و آمد شهروندان جاده ساوه بود که در نزدیکی قلعه نعمت‌آباد قرار داشت بنابراین مسافران هنگام تردد و مسافرت با این محله آشنا می‌شدند.»
پاسگاه نعمت‌آباد دیگر پاسگاه ندارد!
هر چند قلعه نعمت‌آباد بیش از ۴۰۰سال قدمت دارد اما دوره‌ای که به‌طور اساسی دچار تغییر و تحول شده را می‌توان از دهه ۵۰ به بعد به‌ویژه از سال ۱۳۵۵به بعد عنوان کرد. در این دوره تاریخی، شهروندان از روستاها و شهرستان‌های مختلف ایران از جمله زنجان، اردبیل، سراب و تبریز مهاجرت کرده و وارد قلعه نعمت‌آباد شدند تا زندگی جدیدی در این گوشه از شهر آغاز کنند.
یاری با تأملی در تاریخچه شکل‌گیری قلعه نعمت‌آباد عنوان می‌کند: «پس از اینکه نخستین پاسگاه نیروی انتظامی در این محدوده از شهر راه‌اندازی شد، اینجا به نام پاسگاه نعمت‌آباد مشهور شد و اکنون نیز در محاوره و گفت‌وگوها، این عنوان توسط شهروندان به‌ویژه افراد بومی و قدیمی مورد استفاده قرار می‌گیرد. جالب اینکه این پاسگاه انتظامی در سال ۱۳۶۸ جمع‌آوری شده اما هنوز هم شهروندان از اینجا به‌عنوان پاسگاه نعمت‌آباد یاد می‌کنند.»
از خیابان‌های شاخص و مهم‌محله نعمت‌آباد می‌توان به آیت‌الله طالقانی، نور، جانباز، سهیل و بزرگراه شهید کاظمی اشاره کرد. ناگفته نماند در بین این معابر، خیابان جانباز در روزگار قدیم به باغ سرهنگ شهرت داشت که چندسال پیش به بزرگراه و بوستان شهید کاظمی تبدیل شد.
یخچالی‌ها در اینجا پاتوق داشتند
نوع زندگی و امکاناتی که شهروندان در حال حاضر در اختیار دارند، قابل مقایسه با گذشته نیست. وقتی پای صحبت افراد قدیمی می‌نشینیم و آنها از شیوه زندگانی خود در قدیم صحبت می‌کنند، متوجه می‌شویم که مردم در آن زمان با چه کمبودهایی مواجه بودند. سلیم شوندی یکی از ریش سفیدان محله نعمت‌آباد است که ۷۵سال از خدا عمر گرفته و از ایام و اتفاقات گذشته مطالب زیادی در ذهن دارد. او عنوان می‌کند که ساکنان قلعه نعمت‌آباد در روزگار قدیم برای نگهداری موادغذایی، گوشت و... از یخ استفاده می‌کردند.
یخ موردنیاز خانوارها از جایی تهیه می‌شد که به آنجا یخچال می‌گفتند. از یخچال‌های این محدوده از شهر هم می‌توان به یخچال طاهری اشاره کرد. به گفته شوندی، این یخچال‌های زیرزمینی در فصل زمستان پر آب و به دلیل سرما و برودت هوا به یخ تبدیل می‌شدند تا در فصل تابستان مورد استفاده اهالی قرار گیرند. تعداد یخچال‌ها در محدوده پاسگاه نعمت‌آباد آنقدر زیاد بود که به اینجا پاتوق یخچالی‌ها می‌گفتند.
تخریب ورودی قلعه
تا همین چندسال پیش ورودی قلعه نعمت‌آباد در ضلع شمالی خیابان طالقانی خودنمایی می‌کرد تا اینکه به یک باره فروریخت و اثری از آن باقی نماند. هم اینک اهالی قدیمی محله به محض دیدن کوچه‌ای که به داخل قلعه ختم می‌شود، آه بلندی کشیده و حسرت می‌خورند که چرا از این ورودی حفاظت مناسبی نشد تا برای آیندگان به یادگار بماند.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشرشده در همشهری محله منطقه ۱۹ در تاریخ ۱۳۹۴/۰۱/۱۹