امسال جوایز تعیین‌شده برای بهترین آثار ارسالی به بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس، چند برابر شده است. آن چنان که سه سکه‌ای که سال گذشته به نفر اول هر رشته اهدا شده بود، امسال به بیش از 10 سکه و شاید تا 15 سکه افزایش یافته است. این در حالی است که هنوز این جایزه، با بسیاری از جوایز حوزه‌های دیگر نظیر ورزش یا سینما، به هیچ وجه قابل مقایسه نیست.
حمید حسام، معاون ادبیات و انتشارات بنیاد در این باره می‌گوید: ما بیشتر به ارزش و ثمر کاری می‌اندیشیم. احراز یک رتبه در انتخاب کتاب باید فی نفسه مهم باشد و به جایی برسیم که همین که چنین رتبه‌ای به دست آمده است، ارزش معنوی بالایی داشته باشد. جایزه هم البته در جنب این رتبه می‌تواند مهم باشد، اما ما با هیچ کس در کورس نیستیم و کاری به جایزه‌های دیگر نداریم.
حسام بودجه برگزاری دهمین دوره کتاب سال دفاع مقدس را 80 میلیون تومان اعلام می‌کند. البته طبیعتاً این بودجه، بدون احتساب 45 میلیون تومان جوایز است چرا که در این صورت آن چه باقی می‌ماند برای انجام کلیه مراحل کار انتخاب آثار، بسیار اندک است.
داوران و رشته‌ها
دهمین دوره کتاب سال دفاع مقدس، در 11 رشته، آثار تولیدشده در این حوزه را بررسی کرده و این یعنی آن که نسبت به سال قبل، دو رشته جدید به کار داوری اضافه شده است. گرافیک و نشر. 9 رشته دیگر عبارتند از: خاطره، داستان، کودک و نوجوان، شعر، جنگ و زندگی‌نامه، تحقیق و پژوهش ادبی – هنری، تحقیق و پژوهش نظامی، هنر و زندگی‌نامه داستانی.
امسال 492 عنوان کتاب برای دبیرخانه این جایزه فرستاده شده است که نسبت به 328 کتاب سال گذشته، 164 کتاب رشد داشته است. یعنی دقیقاً 50درصد. این 492 کتاب را 45 داور در 11 کمیته داوری کرده‌اند و هر کمیته، زیر نظر یک سرداور یا رئیس کمیته فعالیت کرده است. دبیر کل کار داوری یا به عبارتی دبیر علمی ماجرا نیز محمدرضا سنگری است.
سرداورها اینها هستند:
خاطره: رحیم مخدومی
داستان: امیرحسین فردی
کودک و نوجوان: جعفر ابراهیمی و حمید گروگان
شعر: محمدرضا ترکی
جنگ و زندگی‌نامه: جواد محقق
تحقیق و پژوهش ادبی – هنری: منوچهر اکبری
تحقیق و پژوهش نظامی: علی شجاعی
هنر: حسین مسافر آستانه
زندگی نامه داستانی: نصرت‌الله محمودزاده
گرافیک: سید حمید شریفی
ناشر سال: نادر قدیانی
از میان این سرداوران، امیر حسین فردی و جواد محقق سال گذشته نیز حضور داشته‌اند و باقی، نفرات جدیدی هستند. محمدرضا سنگری درباره این تغییر می‌گوید: سال گذشته بعضی‌ها کار داوری برای کتاب سال دفاع مقدس را نپذیرفته بودند، چرا که ظاهراً ظن منفی نسبت به کار وجود داشت که خوشبختانه از بین رفته و این افراد حالا بدون هیچ مشکلی با ما همکاری می‌کنند.
البته تقریباً تمام سرداورهای سال گذشته، امسال هم هستند، اما دیگر سرداور نیستند و تنها به عنوان داور فعالیت می‌کنند. به هر حال، تلاش ما این بوده که سطح داوری را ارتقا دهیم و خوشبختانه این اتفاق هم افتاده و امسال نسبت به سال گذشته، سطح داروان ما بالاتر رفته است، علاوه بر این، تلاش ما این بود که دانشگاه و دانشگاهیان را نیز درگیر کنیم تا ارتباط ادبیات دفاع مقدس و دانشگاه، قدرتمندتر شود و از همین رهگذر، نهایتاً به این هدف برسیم که ادبیات دفاع مقدس به عنوان یک درس یا حتی یک رشته مستقل در دانشگاه تدریس شود.
چرا کتاب، چرا فراخوان
بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس، حالا پس از 10 دوره برگزاری کتاب سال، به اهداف کامل‌تری برای این اقدام رسیده است و ظاهراً هر سال بیش از سال گذشته به اهمیت و ضرورت کاری که انجام می‌دهد، اعتقاد پیدا می‌کند. این البته طبیعی است و اتنظار هم می‌رود، هر سال، شکل کار، کامل‌تر شده، نقایص کمتری داشته باشد.
در این تغییر و تکامل، بر خلاف تصور بسیاری از اهالی این حوزه، نگاه مسئولان برگزاری، هر دوره بیشتر از دوره قبل، محتوایی شده، اهداف عمیق‌تری را دنبال می‌کنند. حالا دادن الگوی مناسب برای نوشتن و حتی پرکردن فضاهای خالی موجود با سفارش آثار، از جمله اصلی‌ترین اهداف بنیاد است. علاوه بر این، مسئولان برگزاری جایزه، رسماً و صراحتاً آثاری را که نام ضدجنگ می‌گیرند، از گردونه فعالیت‌های‌شان خارج می‌دانند.
حسام در این باره می‌گوید: ما نجنگیده‌ایم که بخواهیم کار ضد جنگ تولید کنیم، ما دفاع کرده‌ایم و دفاع مقدس است.
سنگری می‌گوید: چرا به این همه کار سفارشی بزرگ که در ایران و جهان تولید شده‌اند، تهمت می‌زنیم و کارهای سفارشی را نامناسب و ضعیف ارزیابی می‌کنیم؟ خمسه نظامی، شاهنامه فردوسی و مثنوی معنوی مولانا سفارشی بوده‌اند.
بسیاری از بزرگ‌ترین شاهکارهای جهان، سفارشی‌اند. ما برای آن که نمونه‌ای برای کارهای مناسب دفاع مقدس ارائه دهیم و نیز برای پرکردن خلاءهای موجود در آثار تولیدشده دفاع مقدس، گاهی سفارش می‌دهیم و البته سطح کارهای به دست آمده، متفاوت است.
پاسداشت و تکریم پدیدآورندگان عرصه دفاع مقدس، حمایت از فعالان این حوزه، انتشار آثار، رشد شمارگان، فراهم‌کردن فضای نقد در جامعه، تعیین معیارهای نگارش یک اثر مناسب دفاع مقدس، آسیب‌شناسی ادبیات و هنر دفاع مقدس و آموزش این رشته به عنوان چشم‌اندازی دورتر، اهداف برگزاری کتاب سال دفاع مقدس را تشکیل می‌دهند. اما با این اهداف و با دیدگاه تئوریک و محتوایی بنیاد به این انتخاب، چرا باید مسئولان برگزاری این جایزه در انتظار رسیدن آثار بمانند؟
آیا شناسایی همه آثار تولیدشده در این حوزه، کار دشواری است؟ نویسندگان، اصولاً علاقه‌ای به این که خودشان، کتابشان را برای دریافت جایزه به جایی (هر که جا باشد) ارائه دهند، ندارند. آنها ترجیح می‌دهند کارشان را بکنند و وارد این قبیل مسائل نشوند. بنابراین با این رویه، کتاب سال دفاع مقدس، قطعاً از عده زیادی از نویسندگان محروم می‌شود و در سطحی کم و بیش محدود باقی می‌ماند.
اما اگر بنیاد به شیوه انتخاب برنده جایزه نوبل، دفتری تأسیس کند که کارش رصد دائمی فعالیت نویسندگان این حوزه باشد و سپس هر سال در تاریخ مشخصی، برگزیدگان خود را اعلام کند، بدون شک، علاوه بر این که بر اعتبار کارش خواهد افزود، احساس دیده شدن و توجه مداوم را بسیار بیشتر به نویسندگان منتقل خواهد کرد، چیزی که خودآگاه و ناخودآگاه، فعالیت بیش از پیش نویسندگان را در پی خواهد داشت و این یعنی همان چیزی که بنیاد می‌خواهد.
نکته پردازی
1 - این خبر، خبر مهمی است هر چند که اهالی مطبوعات و خبرگزاری‌هایی که در نشست خبری سه‌شنبه گذشته کتاب سال دفاع مقدس حاضر بودند، در رسانه‌های‌شان توجه چندانی به آن نشان ندادند: اساسنامه داوری کتاب سال دفاع مقدس تا سال آینده آماده می‌شود. یعنی این که برای نخستین بار، داوری در ادبیات داستانی به صورت مشخص و با معیارهای منتشر شده صورت می‌گیرد.
2 - یک خبر جالب دیگر این که: مجموعه برگزیدگان این 10 دوره که دوره دهمش، چهارشنبه 24 آبان جاری، مصادف با روز کتاب و کتاب‌خوانی معرفی می‌شوند، در یک داوری واحد شرکت داده می‌شوند. این خبر هم یعنی این که برای نخستین بار، به شیوه ورزشی‌ها و قوی‌ترین مردان ایران و ... در زمینه کتاب هم با فینال فینالیست‌ها روبه‌روییم. اقدامی که کار داوری را جذاب و هیجان‌انگیز می‌کند.
3 - قرار است برای برگزیدگان این دوره و نیز آنهایی که مورد تقدیر قرار می‌گیرند، موقعیت‌های تشویقی مناسبی در نظر گرفته شود. موقعیت‌هایی نظیر تجدید چاپ آثارشان و نیز ترجمه آنها به زبان‌های دیگر. امکانی که شاید جذاب‌تر از چند سکه باشد و با امکانات بنیاد نیز تناسب بیشتری دارد.
4 - از سال بعد ادبیات پایداری کشورهای دیگر، نظیر فلسطین و لبنان نیز به داوری کتاب سال دفاع مقدس افزوده می‌شود. در واقع سال بعد قرار است این جایزه شکل بین‌المللی به خود بگیرد. چه قدر خوب است که از این هم فراتر رفته و به ادبیات جنگ در تمام کشورهای دنیا توجه کند. البته این تنها در صورتی ممکن است که به جای فراخوان، «رصد آثار» در دستور کار مسئولان کار قرار گیرد.
5 - امسال آن طور که مسئولان جایزه می‌گویند در رشته ادبیات داستانی، آثار بهتری خلق شده‌اند. تعداد آثار تولیدشده در رشته کودک و نوجوان هم که سال گذشته بسیار اندک بود امسال بیشتر شده است. اما در رشته هنر، کاهش تعداد رخ داده است و در گرایش پژوهش (ادبی – هنری و نظامی)، کتابها انتظار مسئولان را برآورده نکرده‌اند. در ضمن، جدایی این دو نوع پژوهش نیز، از تغییرات امسال جایزه است.
6 - امسال چهارمین دوره انتخاب ناشر سال دفاع مقدس نیز همزمان با دهمین کتاب سال برگزار می‌شود. این در حالی است که در دو دوره گذشته، انتخاب ناشر سال، جزو مراسم نبوده است. شاید اگر مسئولان برگزاری کتاب سال در این زمینه نیز بتوانند نظم بیشتری برقرار کرده، کار را به طور هر ساله انجام دهند، تأثیر بیشتری داشته باشد.
اما ملاک‌های انتخاب ناشر نیز که بیشتر به شکل فیزیکی و سخت‌افزاری آثار تولیدشده متمرکز است، 11 معیار مختلف بوده‌اند، از جمله: تعداد چاپ، تنوع در مصادیق، تعداد صفحات، شکل زیبایی شناختی و گرافیک اثر، حضور مستمر در عرصه چاپ کتاب‌های دفاع مقدس، سیر روبه رشد چاپ آثار و ...
7 - یک خبر جالب دیگر: بخش خصوصی در جوایز و برگزاری مراسم، دخالتی ندارد، اما در داوری‌ها شرکت داشته است. البته منظور مسئولان از شرکت در داوری‌ها، صرفاً حضور برخی داوران مستقل و بدون اتصال به نهادها و دستگاه‌های دولتی است. هر چند که همین منظور هم غنیمت است، اما شاید استفاده سازمان‌یافته شده‌تر و تعریف‌شده از نظر بخش‌های خصوصی در امر انتخاب یا حتی برگزاری و شکل کار، بر اعتبار و همه‌گیرشدن این جایزه بیفزاید.
8 - امسال که به داوری کتاب‌های منتشر شده در سال 1384 اختصاص دارد، از نظر کمی و کیفی در تمام 10 دوره برگزاری کتاب سال دفاع مقدس بالاترین جایگاه را دارد. این خبر هم البته خبر امیدوارکننده‌ای است، اما به نظر می‌رسد حرکت بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس برای انجام کار کمی کند است.
در حالی که تا پایان سال 85 تنها چهار ماه باقی است، برگزیدگان سال 84 معرفی می‌شوند. شاید اگر کار داوری، همزمان با انتشار آثار صورت گیرد و مراحل بررسی آثار، موازی با انتشار آثار حرکت کند، مراسم نهایی دست کم سه – چهار ماه زودتر برگزار شود. این نکته، اگر چه چندان مهم به نظر نمی‌رسد، اما تأثیر قابل توجهی بر نویسندگان، فروش آثار و عملکرد ناشران خواهد داشت.
چرا که وقتی از زمان انتشار یک اثر، زمان دیگری می‌گذرد و سپس به عنوان برگزیده معرفی می‌شود، چندان نمی‌تواند بازار را تحت تأثیر قرار دهد. از طرف دیگر، نویسنده و ناشر، کمی سرد شده‌اند و شاید حتی درگیر کتاب دیگری باشند.