تاریخ شفاهی حضور ارامنه در صنعت نفت

همشهری آنلاین- علی‌الله سلیمی: صنعت نفت، یکی از صنایع بزرگ و تاثیرگذار در شرایط اقتصادی و اجتماعی در جوامع برخوردار از این صنعت پایه است که نقش و جایگاه آن در مناسبات بین دولت و ملت و همچنین خرده‌فرهنگ‌ها را نمی‌توان نادیده گرفت. این صنعت به همان میزان که به اقتصاد کشورمان رونق بخشیده است، به روابط اجتماعی اقوام مختلف در همزیستی مسالمت‌آمیز هنگام حضور در فعالیت‌های اصلی و جانبی این صنعت قوام بخشیده است. اگر بخواهیم نگاه دقیق‌تری به موضوع داشته باشیم، جنوب غرب ایران به برکت حضور صنعت نفت، مقصد مهاجرت افراد از جاها و مناطق مختلف برای کار در کمپانی نفت و به مرور شکل‌گیری شهرهایی بود که در آن ایرانی و خارجی و مسلمان و مسیحی و یهودی و زرتشتی و عرب و عجم و ترک و کرد و فارس و... همسایه شدند. آثار و کتاب‌های متعددی در این خصوص تالیف و منتشر شده که یکی از آن‌ها، کتاب «ارامنه‌ی ایران و صنعت نفت» با عنوان فرعی: تاریخ شفاهی هم‌زیستی مسالمت‌آمیز در شرکت- شهرهای نفتی ایران، تالیف فرشید خدادادیان، نویسنده و فعال در صنعت نفت است. این کتاب پژوهشی با رویکرد مستندنگاری در حوزه تاریخ شفاهی پیرامون هم‌زیستی مسالمت‌آمیز اقوام و ادیان در شرکت شهرهای نفتی ایران، اثری ارزشمند و خواندنی در حوزه‌ تاریخ نفت محسوب می‌شود. خدادادیان در مقدمه‌ی کتاب، آشنایی‌اش با ارامنه را در قالب روایتی شیرین از دوران کودکی خود در زادگاهش چنین توصیف کرده است: اولین‌بار که من واژه‌ «ارمنی» را شنیدم، دانش‌آموز مقطع ابتدایی در مسجدسلیمان بودم. مسجدسلیمان در شمال استان خوزستان قرار دارد و به‌واسطه حفر نخستین چاه نفت ایران و خاورمیانه در آن، شناخته شده است. من در آن شهر و آن محله‌ کارگری، همکلاسی بسیار زرنگ و درس‌خوانی داشتم که متاسفانه دچار لکنت زبان مادرزادی بسیار شدید بود و برای گفتن چند کلمه پشت سرهم به مشکل می‌خورد و این موضوع بسیار برایش آزاردهنده بود و برای من هم! دارو و درمان تخصصی که به جبر فقر، آرزوی محال بود! دعا و سرکتاب هم افاقه نکرد و در نهایت دو گزینه برای مداوا کردن باقی مانده بود؛ «تخم کبوتر» و«نان ارمنی»! خوردن تخم کبوتر برای باز شدن زبان آن روزها مرسوم بود، اما اینکه چطور خوردن نان ارمنی، زبان را باز می‌کرد، مبهم و عجیب می‌نمود. بعدها که معنی ارمنی را پرسیدم و دانستم، فکر کردم شاید به معجزه‌ پیامبرشان، مسیح (ع) ربط داشته باشد... به‌هرحال این، نخستین بار بود که من از ارامنه می‌شنیدم. مولف در ادامه با طرح این پرسش وارد موضوع کتاب می‌شود که: «اما ارامنه در این شهر دورافتاده در جنوب غرب ایران چه می‌کردند؟» سوالی که محتوای کتاب به بررسی جوانب مختلف آن، یعنی حضور ارامنه در کنار دیگر اقوام و باورمندان به ادیان و مذاهب مختلف در شرکت-شهرهای نفتی ایران در خوزستان اختصاص یافته است. منظور خدادادیان از عبارت «شرکت - شهر» چنانچه در پی نوشت مقدمه‌ کتاب آمده است، ترجمه‌ی فارسی company-city است و منظور شهرهایی هستند که با یک فعالیت صنعتی آغاز و متولد می‌شوند. کتاب ارامنه‌ی ایران و صنعت نفت با یک مقاله‌ تحلیلی در مورد پیشینه‌ باستانی حضور و ارتباط ارامنه با ایران باستان با عنوان «ارامنه در ایرانشهر» آغاز و طی آن، ضمن اشاره به ارتباط تاریخی و باستانی سرزمین ارمنستان و ایران باستان، آثار برخی مورخان ارمنی مورد بازخوانی کوتاه قرار گرفته است. در ادامه‌ کتاب، مصاحبه‌های تاریخ شفاهی انجام شده توسط مولف با سه تن از ارامنه‌ قدیمی شهرهای نفتی ایران، به نام‌های خاچیک نوراویان (و همسر)، سارو منصوریان و امیل سوازیان، منتشر شده و با مرور خاطرات مصاحبه‌شوندگان، جنبه‌های مختلف زندگی در مناطق نفتخیز ایران را در قالب گفتگوهایی صمیمی و با احساس مرور کرده است. فضایی که در ادامه‌ کتاب و با یک «ناداستان کوتاه» بیشتر توصیف شده و به این سوالات اساسی پاسخ می‌دهد که چگونه می‌توان متفاوت بود، اما دشمن نبود؟ چگونه می‌توان باورها و اعتقادات مذهبی و فرهنگی متفاوت داشت، اما کنار یکدیگر هم‌زیستی مسالمت‌آمیزی داشت؟ بازخوانی خاطرات و یادگارهای ایشان از زندگی در این شهرهای در روزگار خود مدرن، در ایران سنت‌زده‌ آن ایام، نمونه‌هایی خواندنی از همزیستی مسالمت‌آمیز افراد، اقوام و ادیان مختلف در این مناطق است و از این منظر، نمونه‌های تاریخی اجتماعی ارزشمندی است برای فهم درست این موضوع که می‌توان متفاوت بود، اما دشمن نبود! می‌توان باورها و اعتقادات مذهبی و فرهنگی متفاوت داشت، اما کنار یکدیگر همزیستی مسالمت آمیزی داشت. اسناد مرتبط با حضور ارامنه در صنعت نفت و عکس‌های مرتبط با مصاحبه‌های تاریخ شفاهی تکمیل‌کننده‌ محتوای کتاب بوده و در پایان کتاب هم پس از ذکر منابع و مآخذ مورد استفاده در کتاب با متنی کوتاه درخصوص کتابشناسی فرشید خدادادیان به پایان می‌رسد. کتاب «ارامنه‌ی ایران و صنعت نفت، تاریخ شفاهی همزیستی مسالمت‌آمیز در شرکت-شهرهای نفتی ایران» با پژوهش و نگارش فرشید خدادادیان و ویراستاری مینا عرشی در قطع وزیری در ۱۱۰ صفحه از سوی نشر برسم منتشر شده و عکس روی جلد آن، تصویری تاریخی از یکی از کلوپ‌های قدیمی کمپانی نفت در خرمشهر را نشان می‌دهد.