مروری بر مهم‌ترین اسناد بین‌المللی از جمله دستور کار 21 که بحق لقب برنامه اقدام قرن در حوزه محیط‌زیست و توسعه پایدار را دارد، اهمیت فراوان آموزش و ظرفیت‌سازی را آشکار می‌کند. برگزاری نخستین کنفرانس بین‌المللی حقوق بشر و محیط‌زیست در ایران، با حضور اساتید بزرگ حوزه حقوق بشر و حقوق محیط‌زیست و نمایندگان مهم‌ترین سازمان‌های بین‌المللی در این حوزه از جمله یونپ و آی.یو.سی.ان فرصتی بی‌نظیر برای محیط‌زیست کشور است و می‌توان بهره‌های فراوان از آن برد. در این خصوص گفت‌وگویی با دکتر جعفر کوشا، رئیس کرسی حقوق بشر، صلح و دموکراسی یونسکو در ایران انجام شده که
در پی‌می‌آید.
- آیا واقعاً این کنفرانس نخستین همایش حقوق بشر و محیط زیست در منطقه است؟
می‌توان گفت در منطقه اقیانوسیه و آسیا، این نخستین کنفرانسی است که به موضوع حقوق بشر و محیط‌زیست می‌پردازد. اگرچه در سایر مناطق دنیا از جمله اروپا و آمریکا پیش‌تر به این موضوع پرداخته شده است.
- به‌طور کلی در اسناد حقوق بشر و حتی اعلامیه استکهلم که به سندی انسان‌محور مشهور است، حق بر محیط‌زیست صراحتاً به‌عنوان یک حق بشری شناخته نشده است و تنها استثناء بر این قاعده منشور آفریقایی حقوق بشر است که در ماده 24 حق بر محیط‌زیست را به‌عنوان یک حق بشری شناسایی کرده است. با توجه به این واقعیت، به‌نظر شما این کنفرانس چقدر می‌تواند حق بر محیط‌زیست را یک حق بشری، به‌عنوان یک حق نسل سومی حقوق بشر و در شمار حقوق همبستگی، در افکار عمومی داخلی و بین‌المللی مطرح کند؟
در پایان این کنفرانس قرار است سندی به نام سند تهران تهیه و امضا شود که سندی بین‌المللی و معتبر است زیرا شرکت‌کنندگان در این کنفرانس هم نمایندگان سازمان‌های بین‌المللی بین‌الدولی مانند یونپ و یوان.دی.پی، هم نمایندگان سازمان‌های بین‌المللی نیمه‌دولتی مانند آی.یو.سی.ان و نهایتاً اشخاص حقیقی صاحب‌نظر و مطرح علمی هستند. از سوی دیگر شرکت‌کنندگان از تمامی 5قاره جهان یعنی آفریقا، آسیا، اقیانوسیه، آمریکا و اروپا هستند. در نتیجه می‌توان انتظار داشت که صدور این بیانیه بتواند افکار عمومی بین‌المللی را بیشتر متوجه جنبه حقوق بشری حق بر محیط‌زیست کند.
- آیا شرکت‌کنندگان به‌استثنای نمایندگان سازمان‌های بین‌المللی، در این کنفرانس حتی اگر شخصیت‌های سیاسی باشند، به‌عنوان نمایندگان سیاسی در این کنفرانس شرکت می‌کنند یا به‌عنوان اشخاص حقیقی و به اعتبار علمی؟ این موضوع از آن رو اهمیت دارد که اگر آنها به‌عنوان شخص حقیقی و نماینده دولت‌هایشان در کنفرانس شرکت کنند آن‌گاه دیگر بیانیه صادره در پایان کنفرانس فاقد اعتبار سیاسی‌ای است که مثلاً بیانیه استکهلم یا ریو دارد.
به نکته‌ای جالب اشاره کردید زیرا اعتبار سیاسی اسناد منوط به آن است که امضاکنندگان آن دارای هویت دولتی یا حکومتی باشند. در اینجا 2دسته نماینده شرکت می‌کنند. عده‌ای فقط استاد حقوق بین‌الملل یا محیط‌زیست هستند اما دسته دوم گذشته از استادی، نماینده کشور یا اتحادیه خود در سازمان‌های بین‌المللی‌اند.
بنا بر این ما می‌توانیم با استفاده از این نمایندگی و نیز با مشارکت سازمان حفاظت از محیط‌زیست، سندی تحت عنوان مثلاً تفاهمنامه امضا کنیم. مثلاً پروفسور باکاری کانته از کنیا نماینده رسمی برنامه محیط‌زیست ملل متحد است و مدیر بخش کنوانسیون‌های زیست‌محیطی یونپ (DELC) است.
- یعنی ایشان به‌عنوان نماینده یونپ که دارای شخصیت حقوقی بین‌المللی است در کنفرانس شرکت می‌کند نه صرفاً به‌عنوان یک شخصیت حقیقی؟
بله. ایشان مسائل مربوط به یک نهاد بین‌المللی بین‌الدولی را مطرح می‌کند. ما می‌توانیم از اعتبار رسمی ایشان –و سایر شرکت‌کنندگانی که چنین ظرفیتی دارند- در بیانیه پایانی استفاده کنیم. سایر نمایندگان نیز از جنبه علمی به این کنفرانس اعتبار خواهند بخشید.
- به خاطر این اعتبار می‌توان آن را یک بیانیه سیاسی هم دانست؟
این کنفرانس و بیانیه نهایی آن بیش از آنکه سیاسی باشد، علمی است. مثلاً آقای باقر اسدی با وجود آنکه از اداره کل امور بین‌الملل وزارت خارجه در همایش شرکت می‌کند اما گزارشی را در ارتباط با کنفرانس 2005 محیط‌زیست در حوزه صلح و گفت‌وگوی تمدن‌ها و فرهنگ‌ها ارائه خواهد کرد.
- با این تفاصیل این بیانیه سیاسی نیست؟
خیر. سیاسی نیست.
- آیا پس از برگزاری این کنفرانس، برنامه‌های دیگری در حوزه حقوق بشر و محیط‌زیست دارید؟
صلح در معنای وسیع کلمه عبارت است از صلح انسان با محیط خود، انسان‌ها با یکدیگر، انسان‌ها با حکومت‌ها و حکومت‌ها با یکدیگر. چنان‌که ملاحظه کردید محیط‌زیست در گستره این تعریف قرار دارد و از منظر حقوق بشر مورد بحث قرار می‌گیرد. ما نیز به‌عنوان کرسی حقوق بشر و صلح و دموکراسی هم از منظر حقوق بشر و هم از دیدگاه صلح مسئله محیط‌زیست را مورد مطالعه قرار می‌دهیم. در اینجا گروهی به نام حقوق بشر داریم که مسائل ابتدایی را که مقتضای ذات حقوق بشر است در قالب کارگروه زنان، کودکان، حقوق فرهنگی و نظایر آن مورد مطالعه قرار می‌دهد.
ما در چارچوب استراتژی یونسکو محیط‌زیست را از منظر حقوق بشر مطالعه می‌کنیم. به این ترتیب در ادامه این حرکت، بنا داریم از دستاوردهای این کنفرانس از جمله مقالات چاپ‌شده، برای ایجاد تحول در روند قانونگذاری داخلی خود با ارائه نظرات کارشناسی به مجلس بهره ببریم. هم‌اکنون نیز کرسی حقوق بشر، در حال اجرای پروژه‌ای با سازمان حفاظت از محیط‌زیست است که حتماً از دستاوردهای خود در این پروژه بهره خواهیم برد. دیگر آنکه از تجارب سایر کشورها، به‌ویژه کشورهای پیشرفته در سیاستگذاری‌های انجام شده در حوزه محیط‌زیست استفاده خواهیم کرد.
همچنین تلاش خواهیم کرد تا به یک تعامل، هماهنگی و همکاری منطقه‌ای با کشورهای همسایه در حوزه محیط‌زیست و تهدیداتی که متوجه محیط‌زیست است، برسیم. ما تلاش خواهیم کرد تا دبیرخانه علمی منطقه‌ای در کرسی تأسیس کنیم تا به‌واسطه آن، بین متخصصان حقوق محیط‌زیست و حقوق بشر و سیاستگذاران و مجریان سیاست‌های زیست‌محیطی، بتوانیم نوعی تفاهم، همکاری و هماهنگی ایجاد کنیم. این کار نهایتاً اثرات مطلوبی بر محیط‌زیست منطقه خواهد گذاشت؛ یعنی می‌خواهیم میان مبانی نظری و عملی نوعی تعامل مثبت به‌وجود بیاوریم.
- به این ترتیب قصد دارید در مسائل مربوط به محیط‌زیست در منطقه نقش محوری داشته باشید؟
بله.
- پس می‌توان گفت که از نظر شما یکی دیگر از فواید اصلی این کنفرانس آموزش،آگاه‌سازی مسئولان و دولتمردان در حوزه محیط‌زیست و حقوق بشر است؟
بله قصد ما آن است که کارگزاران و مسئولان اجرایی را از نظرات علمی روز مطلع کنیم.
- آیا مکان مناسبی برای فعالیت‌های آموزشی خود پیش‌بینی کرده‌اید؟
هنوز خیر. منتظر می‌مانیم تا کنفرانس برگزار شود و خروجی‌های آن را بررسی کنیم تا بر آن اساس برنامه‌ریزی کنیم.
- یکی از مشکلات ما ناآگاهی مسئولان اجرایی نسبت به دغدغه‌های زیست‌محیطی است، به‌گونه‌ای که بعضاً محیط‌زیست را محیط ایست می‌خوانند و معتقدند که این دغدغه‌ها مانع پیشرفت می‌شود. بسیاری از پروژه‌ها فاقد ارزیابی زیست‌محیطی است یا به‌نحو مطلوب و واقعی ارزیابی زیست‌محیطی نمی‌شود. همه اینها به آموزش مربوط می‌شود و با توجه به اینکه بنا دارید نقش محوری و لیدری در منطقه داشته باشید، طبعاً باید از کشور خودمان شروع کنید و برنامه‌های مشخص برای این کار تدوین شود. فکر می‌کنید چقدر برای این کار بودجه در اختیار دارید و برای انجام این برنامه‌ها چقدر قدرت دارید؟ آنطور که به‌نظر می‌رسد شما هنوز حتی فضای اداری کافی برای کرسی دراختیار ندارید؟
البته ما به‌زودی در مکان مناسب مستقر خواهیم شد. ما برای آموزش‌های ضمن خدمت در حوزه حقوق بشر و محیط‌زیست به مسئولان اجرایی، آمادگی کامل را داریم و با سازمان حفاظت از محیط‌زیست هماهنگی‌هایی را دراین زمینه انجام خواهیم داد. درخصوص بودجه، باید بگویم که حقیقتاً بودجه مشخص یا قابل‌توجهی دراختیار نداریم و از مؤسسات عمومی مثل شهرداری‌ها، مؤسسات دولتی مانند سازمان حفاظت از محیط‌زیست و حتی نهادهای غیردولتی یا خیرین که بتوانند کمک‌های مالی را در قالب هدیه به ما ارائه کنند، استقبال می‌کنیم. چنان‌که می‌دانید، کار علمی و تحقیقات همواره با مشکلات بودجه‌ای و مالی دست‌به‌گریبان بوده است. امیدواریم که این مشکلات حل شوند.
- به این ترتیب، در نبود بودجه، اجرای برنامه‌های آموزشی برای مسئولان بیشتر یک امیدواری است تا یک هدف عینی، و دیگر آنکه، تأخیرهایی پیش آمد که موجب شد برخی از استادان صاحب‌نام نتوانند در کنفرانس شرکت کنند و فرصت استفاده از آنها از بین رفت. علت این تأخیر چه بود؟
ما صرف‌نظر از ملیت اشخاص، یک بانک اطلاعاتی درباره همه افراد صاحب‌نظر و صاحب‌نام محیط‌زیست دنیا تهیه کردیم و براساس روال اداری مرسوم، آنها را به کنفرانس دعوت کردیم. به این ترتیب که از طریق دفتر همکاری امور بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی درخواست خود را مطرح کردیم و دفتر همکاری نیز از طریق معاونت بین‌الملل وزارت علوم و این معاونت نیز از طریق وزارت خارجه به این درخواست رسیدگی می‌کنند.
ما ناگزیر به طی این مسیر هستیم. برای برگزاری این کنفرانس از طریق هیئت دولت هم اقدام کردیم و این کنفرانس در کمیسیون فرهنگی هیئت دولت مطرح و با آن موافقت شد. بودجه‌ای هم برای برگزاری آن دراختیارمان قرار دادند. اما با وجود اینکه تمایل به استفاده از تمامی افراد موردنظر خود داریم، نمی‌توانیم تصمیم بگیریم چه کسی و در چه زمانی می‌تواند ویزا بگیرد.
- البته بسیاری از این موارد قابل پیش‌بینی است اما به‌این شکل که می‌فرمایید بیشتر تقصیر به گردن دولت است چون به هر حال در این میان کسی مقصر است.
خیر. مشکلات ما بوروکراسی و پیچ و خم‌های اداری است؛ یعنی در حقیقت ما برای گرفتن ویزا در ارتباط با بعضی کشورها مشکل داریم و با برخی دیگر این مشکلات وجود ندارد.
- یعنی فقط مشکل ویزا بوده است و هیچ مشکل دیگری وجود نداشته؟
بله. حتی امیدواریم همه افرادی که دعوت کردیم سر موعد وارد شوند.
- تا به حال حضور چند نفر از شرکت‌کنندگان قطعی شده است؟
از 15 یا 16 نفر دعوت شده، حضور 10، 11 نفر آنها قطعی است و ویزاهایشان را گرفته‌اند. 3، 4 نفر دیگر مانده‌اند و منتظریم ویزای آنها هم آماده شود تا به جمع دیگران بپیوندند.
- چه‌کسانی هنوز ویزا نگرفته‌اند؟
استادان انگلیسی و آمریکایی و یک نفر هم از استرالیا. ما برای اینکه فرصت کافی داشته باشیم ناچار شدیم زمان برگزاری کنفرانس را به تعویق بیندازیم که متأسفانه با توجه به روزهای پایانی سال گذشته، کارهای اجرایی به تعویق افتاد.
- آنطور که در برنامه کنفرانس آمده، از مسئولان سازمان حفاظت از محیط‌زیست و شهرداری برای حضور در مراسم افتتاحیه دعوت کرده‌اید؟ این مسئولان چه کسانی هستند؟
برای افتتاحیه از آقای دکتر قالیباف دعوت کردیم اما ایشان به‌دلیل سفر کاری نمی‌توانند در مراسم افتتاحیه شرکت کنند.
اما دکتر جوادی، رئیس سازمان حفاظت از محیط‌زیست، دکتر معصومه ابتکار عضو شورای شهر و دکتر جمشیدی سخنگوی قوه قضاییه و از معاونین این قوه در شمار سخنرانان مراسم افتتاحیه هستند.
- آیا از سوی سازمان‌های مردم نهاد داخلی درخواستی برای شرکت در این کنفرانس دریافت کرده‌اید؟
بله. سازمان‌های مردم نهاد داخلی فراوانی از طریق سایت ما، از برگزاری کنفرانس مطلع شده‌اند و برای شرکت در آن اظهار تمایل کرده‌اند.
- در اطلاعیه خود آورده‌اید که گواهینامه معتبر بین‌المللی به شرکت‌کنندگان اعطا می‌شود؛ یعنی هرکس، صرف‌نظر از سطح علمی و میزان آگاهی‌های خود، صرفاً با شرکت در کنفرانس گواهی معتبر بین‌المللی می‌گیرد یا معیارهایی برای اعطای آن وجود دارد؟
اعطای گواهینامه براساس سطوحی است که تعیین کرده‌ایم. گواهی حضور با گواهی شرکت یا گواهی سخنرانی متفاوت است. گواهی شرکت هم دارای سطوح گوناگون است و بستگی به شخصیت و موقعیت شرکت‌کننده متفاوت خواهد بود. شرکت‌کنندگان از بخش‌های مختلف صنعت، معدن، کارخانجات و... هر یک گواهی متناسب خود را دریافت خواهند کرد.
نکته دیگر آن است که ما برای تسهیل حضور شرکت‌کنندگان به‌ویژه دانشجویان و خاصه دانشجویان دوره‌های دکترای تخصصی یا کارشناسی ارشد، هیچ هزینه‌ای بابت ثبت‌نام و حضور در کنفرانس، دریافت نمی‌کنیم.
- آیا این گواهینامه‌ها به امضای سازمان‌های بین‌المللی هم می‌رسد؟
بنا داریم با مسئولان یونپ و نیز رئیس سازمان حفاظت از محیط‌زیست مذاکراتی انجام دهیم تا گواهینامه‌ها با امضای هر 3نهاد، یعنی کرسی صلح و حقوق بشر یونسکو در ایران، برنامه حفاظت از محیط‌زیست سازمان ملل متحد و سازمان حفاظت از محیط‌زیست، اعطا شوند.