همشهری آنلاین - صفورا صادقی: خیابان کریمخان زند به‌نام بنیانگذار سلسله زندیه در قرن ۱۲ هجری نامگذاری شد و از آن زمان تا کنون نام آن تغییر نکرده است. در باره این خیابان و چگونگی شکل‌گیری آن با نصرالله حدادی، پژوهشگر و تهران‌شناس، گفتگو کرده‌ایم. کریمخان زند یکی از خیابان‌های قدیمی مرکزی تهران است که در منطقه ۶ شهرداری واقع شده است. خیابان کریمخان از میدان ولیعصر شروع می‌شود تا میدان ۷ تیر امتداد پیدا می‌کند. میدان ۷ تیر قبل ازپیروزی انقلاب اسلامی میدان ۲۵ شهریور نامیده می‌شد که تاریخ استعفای پهلوی دوم در سال ۱۳۲۰ بود. نام این میدان بعد از پیروزی انقلاب به یاد شهدای ۷ تیر تغییر کرد.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنی
داستانی از وکیل‌الرعایا
حدادی با بیان اینکه دو نقطه در تهران داریم که به نام پادشاهان ایران نامگذاری شده و از قدیم تا کنون نام آنها تغییر نکرده است، می‌گوید: «یکی میدان محمدیه نزدیک به دروازه محمدیه که درسال ۱۲۲۷ شمسی در انتهای بازارعباس آباد، توسط حاج میرزا آقاسی، به نام محمد شاه پادشاه قاجار ساخته شد و دومین خیابان به نام کریمخان پادشاه زندیه که خود را وکیل الرعایا می‌نامید.»
حدادی داستانی از کریمخان زند روایت می‌کند که شنیدنی است: «برای کریمخان یک کاسه چینی از یک کشور خارجی به‌عنوان هدیه آوردند. شاه سوال می‌کند: این کاسه چقدر ارزش دارد؟ می‌گویند:مثلا ده تومن. می‌پرسد:شکستنی است؟ می‌گویند: بله. شاه دستور می‌دهد یک کاسه لنگری بیاوردند(کاسه مسی بزرگ برای خیس کردن برنج). می‌پرسد: قیمت این لنگری چند؟ می‌گویند:مثلا یک تومن. شاه کاسه چینی را به زمین می‌زند و کاسه می‌شکند. بعد می‌پرسد:الان قیمت کاسه چند؟ پاسخ می‌دهند:هیچ نمی‌ارزد. بعد کاسه لنگری را به زمین می‌اندازد و می‌پرسد:حالا قیمت لنگری چند؟ می‌گویند:همان یک تومن. کریمخان می‌گوید:پس کاسه خودمان بهتر است. نگاه اقتصادی او همین قدر ساده بود.»
حدادی می‌افزاید: «کریمخان در شیراز، پایتخت حکومتش، برای خود خانه و ارگ زیبا و ساده‌ای ساخت به نام ارگ کریمخان که بسیار دیدنی است. ساختمان ارگ کریمخانی بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تبدیل به زندان شد و خیلی آسیب دید. ولی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال‌های اخیر دو اقدام مهم صورت گرفت. نخست خیابان کنار این ارگ زیرزمینی شد و دوم مرمت این بنای تاریخی و تبدیل آن به موزه که برای بازدید در اختیار عموم قرار گرفت.»
کریمخان به دلیل حسن اخلاق و رعایت مسائل شرعی و رعایت عدل و انصافش به عنوان پادشاه خوش نام‌شناخته شد و به همین دلیل طی سال‌ها نام این خیابان تغییر نکرده است.
گاری آب شاهی
حدادی درباره شکل‌گیری محله کریمخان چنین توضیح می‌دهد: «این محله از میدان ولیعصر شروع می‌شود و تا خیابان دکتر مفتح ادامه پیدا می‌کند. محله بهجت‌آباد جزء اولین محله‌های ارمنی‌نشین نوین تهران بود. در ابتدا ۴ محله در تهران وجود داشت؛ محله عودلاجان و پامنار در شمال، سنگلج در غرب، چاله میدان در شرق و بازار در جنوب، در حصار طهماسبی قرار داشت. حصار ناصری از جنوب به مولوی و از شرق به ری، از غرب به خیابان شاپور(وحدت اسلامی امروز) و از شمال به خیابان امام خمینی و خیابان امیرکبیر محدود می‌شد. بعد از آذر ۱۲۴۶ برج و باروی طهماسبی را تخریب کردند تا برج و باروی ناصری شکل بگیرد. در این تغییرات شمال تهران خیابان انقلاب شد، خیابان ۱۷ شهریور محدوده شرق، خیابان کارگر در غرب و جنوب تا خیابان شوش وسعت پیدا کرد. یک محله به محله‌های قدیم تهران اضافه شد به نام محله دولت.»
این تهران‌شناس می‌افزاید: «اولین محله که بعد از این تغییرات رو به آبادانی گذاشت همین منطقه ۶ بود که در واقع اراضی بهجت‌آباد متعلق به میرزا یوسف مستوفی‌الممالک بود. او از میدان حسن‌آباد زمین داشت تا محدوده ونک و دانشگاه الزهرای کنونی، اراضی بالادست یوسف‌آباد هم از املاک او بود. این اراضی گویا به نام یکی از همسران او بهجت نامگذاری شد. اینجا اولین محلی بود که میرزا یوسف برای تجمیع آب و آوردن آب کرج به تهران یک استخر درست کرده بود که آب را با فشار به سمت تهران هدایت می‌کرد که بیشتر برای زمین‌ها و باغ‌های شخصی خودش بود.»
در همین محل بعدها اولین مرکز تصفیه آب تهران ساخته شد. مردم تهران تا سال ۱۳۳۴ آب لوله کشی نداشتند و برای شستشو و امور عادی از آب جوی‌ها استفاده می‌کردند که داخل آب‌انبارها می‌رفت و بسیار آلوده بود و برای شرب از آب قنات شاهی استفاده می‌کردند. بخشی از قنات ناصری به آب شاه معروف بود که با گاری به محله‌های مختلف تهران می بردند. گاری‌های آب شاهی شب‌ها آبگیری می‌کردند چون مردم روزها از آن استفاده می‌کردند و امکان آبگیری وجود نداشت. حدادی نقل می‌کند: «خوب به خاطر دارم سال ۱۳۳۸ منزلی که هم اکنون ساکن آن هستم آب لوله‌کشی نداشت. در سال ۱۳۳۴ عملیات لوله‌کشی آب تهران آغاز شد ولی شش سال طول کشید تا به تمام محله‌ها آبرسانی شود. بعد از آن گاری‌های آب شاهی دیگر از دور خارج شدند؛ زیرا سر چهارراه‌های شلوغ شیر فشاری آب گذاشتند. اراضی اطراف باغ شاه اولین جایی بود که لوله‌کشی آب کردند.»
منطقه جدید ارامنه‌نشین
حدادی می‌گوید: «قدیمی‌ترین منطقه ارمنی‌نشین در تهران محدوده بازار حضرتی بود که کلیسای تادئوس در آن قرار داشت. عمارت این کلیسا در دوران زندیه به دست یک خانواده ارمنی که از اصفهان برای شیشه‌بری کاخ‌گلستان به تهران آمده بودند در سال ۱۱۴۷ خورشیدی ( ۱۷۶۸ میلادی) بنا شد. یک محله قدیمی دیگر نیز اطراف کلیسای گئورگ خیابان شاپور (وحدت اسلامی فعلی) وجود داشت. این کلیسا اوایل دوره قاجار ساخته شد که ابتدا به صورت نمازخانه‌ای کوچک بود که سال ۱۲۱۴ خورشیدی (۱۸۳۵ میلادی) تبدیل به کلیسا شد و در نهایت سال ۱۳۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
منطقه ۶ جزء اولین مناطق تهران در طرح‌توسعه بود. هموطن‌های ارمنی بعد از شکل‌گیری خیابان کریمخان به این منطقه آمدند و صاحب مشاغل گوناگون شدند از جمله رستوران، کافه، آرایشگاه، خیاطی، پزشکی و... ارامنه هنوز هم در همین محله ساکن هستند.
بزرگترین کلیسای پایتخت
کلیسای سرکیس که سال ۱۳۴۹ ساخته شد، بزرگترین و مهم‌ترین کلیسای ارامنه تهران است. موقعیت استراتژیک جانمایی این کلیسا قطعا در اهمیت آن نقش داشته است. معمار کلیسای سرکیس مقدس، معمار معروف بناهای عظیم «اوژن آفتاندلیانس» که در کارنامه او تالار رودکی، تالار فرهنگ و کاخ سعدآباد هم وجود دارد. این کلیسا با هزینه سه و نیم میلیون تومان توسط یک نیکوکار از ارمنی‌های ایران به نام «مارکار سرکیسیان» ساخته شد. سرکیس مقدس از قدیسان‌کلیسای حواری ارمنی، در اوایل سده چهارم میلادی از سرداران ارتش روم بود که به دلیل تبلیغ دین مسیحیت تحت تعقیب قرار گرفت و در ایران به قتل رسید. در تقویم کلیسای ارمنی، یک روز به سرکیس مقدس اختصاص دارد. در این روز، جوانان ارمنی به یاد او مراسم خاصی برگزار می‌کنند.
بوستان حضرت مریم(س)
در خیابان کریمخان چند پارک کوچک و بزرگ از جمله بوستان بهجت‌آباد و پلازای ۷ تیر وجود دارد که مهم‌ترین آنها بوستانی به نام حضرت مریم است و در محدوده خیابان نجات اللهی قرار دارد. به دلیل نزدیکی به کلیسای بزرگ سرکیس مقدس و قرار گرفتن در حاشیه خیابان اصلی هنگام عبور از این محدوده جلب توجه می‌کند. در سال ۱۳۸۲ یک شهروند ایتالیایی مجسمه حضرت مریم را به این بوستان هدیه کرد. این پارک توسط شهرداری تهران احداث شد که ساخت آن یک سال طول کشید. همچنین در ضلع شمالی این بوستان یک مسجد و مرکز فرهنگی ساخته شد. طی این بیست سال تعداد زیادی از تجار و شهروندان اروپایی از این پارک بازدید کرده‌اند.
درخشش طلا و جواهر در پیاده‌رو کریمخان
بازار طلای کریمخان بعد از راسته طلافروشی تهران، از بازارهای مهم و جاذبه های گردشگری تهران به شمار می‌رود که بیش از ۳۰۰ فعال صنف طلا و جواهر را در این بازار جذب کرده است. با قدمتی طولانی و وسعتی زیاد، بازار طلای کریمخان از قطب‌های طلافروشی کشور محسوب می‌شود که علاوه بر فروش طلا، جواهر و سکه، ساخت جواهر، مخراج‌کاری، تعمیرات و طراحی جواهرات هم انجام می‌شود. این محله پاتوق مناسبی برای علاقمندان به سنگ‌های گران‌بها و طلاهای مدرن است که رفتن به منطقه شلوغ بازار ۱۵ خرداد برایشان سخت است در ضمن علاقه به طراحی جدید جواهرات دارند.
کوچ کتاب‌فروشی‌های مدرن به کریمخان
به‌تازگی در خیابان کریمخان زند، سازمان زیباسازی شهرداری تهران از مجسمه‌های نیمکت‌نشین شاعران بزرگ ایران رونمایی کرد که این اقدام در راسته کتاب‌فروشی‌ها جهت شناخت اساطیر بزرگ پارسی گوی مانند: فردوسی، سعدی، حافظ ،خیام، سنایی، نظامی‌گنجوی و مولانا که مقابل انتشاراتی‌های مشهور جانمایی شده است.
حدادی درباره بازار کتاب در این محله می‌گوید: «بعد از وقوع انقلاب اسلامی در بلوار کریمخان یک رویکرد فرهنگی رخ داد. به این معنا که انتشاراتی‌ها و کتاب‌فروشی‌های خوش‌نام و خوش‌سابقه به این خیابان نقل مکان کردند. سیر جابه‌جایی کتاب‌فروشی‌ها در تهران همراه با وقایعی که در شهر اتفاق می‌افتاد، تغییر می‌کرد. زمانی که انقلاب مشروطه اتفاق افتاد، کتاب فروشی‌ها از اطراف بازار به خیابان ناصرخسرو منتقل شدند. بین سال های ۱۳۲۰ تا سال ۱۳۳۲ به خیابان شاه‌آباد، روبه‌روی مجلس شورای ملی، نقل مکان کردند. از سال ۱۳۳۲ کم‌کم به سمت دانشگاه تهران و خیابان انقلاب آمدند.
کتاب‌فروشی‌های خیابان کریمخان بعد از پیروزی انقلاب در اوایل دهه ۶۰ در این خیابان جا گرفتند. اولین کتابفروشی سال ۱۳۶۰ به نام کتابفروشی خانه فرهنگ گویا بود که بعد از آن چند کتابفروشی دیگر در این خیابان پا گرفت و راسته جدید کتابفروشی در تهران شد. این کتاب فروشی‌ها و انتشاراتی‌های مدرن به‌صورت کافه‌کتاب به دوست‌داران کتاب خدمات می‌دهند از جمله انتشارات چشمه، قدیانی و اساطیر. بدین ترتیب، شکل جدیدی از کتابفروشی رونق گرفت که یکی از جذابیت‌های این خیابان است.»
خانه‌کافه‌هایی با قدمت نیم‌قرن
بافت کلی این خیابان قدیمی است. بیشتر خانه‌های این محله متعلق به دهه ۴۰ و ۵۰ هستند. هنوز هم وقتی در این محله قدم می‌زنید خانه‌های دوطبقه قدیمی با بالکن نیم دایره و پنجره های مشبک، نمونه معماری پهلوی را مشاهده می‌کنید ولی مانند دیگر محله های تهران خیلی از خانه‌های ویلایی این خیابان هم تخریب شدند و آپارتمان‌های نوساز جای آن را گرفتند. اما موج کافه‌داری که این روزها وجود دارد باعث شد تعدادی از این خانه‌های قدیمی با همان شکل، تبدیل به کافه‌های جذاب و دیدنی شوند. شاید خیابان کریمخان با وجود تنوع زیاد مراکز فرهنگی و تجاری و تفریحی بتواند ذائقه انواع سلیقه‌ها را پاسخ دهد.
مراکز درمانی خیابان کریمخان
بیمارستان فیروزگر در خیابان به‌آفرین محله کریمخان زند یکی از قدیمی‌ترین بیمارستان‌های تهران است که در زمینی وقف‌شده توسط ارباب گشتاسب فیروزگر زرتشتی، در سال ۱۳۴۳ توسط عبدالحسین سمیعی به ساخته شد و هم‌اکنون از بیمارستان‌های تحت پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی تهران است. داروخانه بزرگ ۱۳ آبان برای رفع نیاز دارویی بیماران خاص، بیمارستان خصوصی آبان، محبان یاس، کلینیک تهران و بیمارستان ۱۵ خرداد نیز جزء مراکز درمانی این محدوده است که آن را به یکی از محله‌های پر رفت و آمد برای انجام امور درمانی شهروندان تبدیل کرده است.