همشهری‌آنلاین - پروانه بندپی: پژوهشگاه «رویان» را همه ما کم و بیش می‌شناسیم. خیلی از ما اولین بار وقتی نوجوان یا کودک بودیم، نام این پژوهشگاه را شنیدیم و با دستاوردهای آن آشنا شدیم. همان زمان که در روزنامه‌ها خواندیم «رویانا؛ اولین گوسفندِ شبیه‌سازی‌شده‌ی خاورمیانه متولد شد».
اما دستاوردهای رویان در این حد نماند و کمک‌های بسیار بزرگی به بشریت کرد؛ از تاسیس یکی از بزرگ‌ترین مراکز درمان ناباروری دنیا (سال ۱۳۷۰) گرفته تا تولد اولین نوزاد با روش IVF در تهران (سال ۱۳۷۱)، تولد اولین نوزاد حاصل از جنین منجمد در ایران (سال ۱۳۷۴)، تولید، تکثیر و انجماد اولین رده سلول‌های بنیادی جنینی (سال ۱۳۸۲)، تولد اولین نوزاد با روش PGD (تشخیص نقایص ژنتیکی قبل از انتقال جنین به رحم) در ایران (سال ۱۳۸۳)، استفاده از سلول‌های بنیادی مغز استخوان برای بیماران سکته قلبی (سال ۱۳۸۳)، تاسیس اولین بانک خصوصی خون بند ناف کشور (سال ۱۳۸۳)، تولد «شنگول و منگول»؛ اولین بزغاله‌های تراریخت خاورمیانه (سال ۱۳۸۸)، تاسیس اولین بانک سلول‌های بنیادی کشور (سال ۱۳۹۰)، دستیابی به فناوری انجماد بافت تخمدان (سال ۱۳۹۰) و ... .
با گذشت ۳۲ سال از آغاز فعالیت رویان، این پژوهشگاه علاوه بر آن که توانسته برای درمان بیماری‌های صعب‌العلاج روش‌های بی‌خطر سلول درمانی را ارائه دهد، با راه‌انداری بانک‌های زیستی، امکان بارداری برای افراد تحت شیمی درمانی را هم فراهم کرده است!
خیلی‌ها هنوز نمی‌دانند که پژوهشگاه رویان ۳۲ سال پیش (خرداد سال ۱۳۷۰) به عنوان موسسه‌ای با هدف ارائه خدمات درمانی، پژوهش و آموزش در زمینه علوم باروری و ناباروری توسط زنده‌یاد دکتر سعید کاظمی‌آشتیانی و گروهی از پژوهشگران و همکارانش در جهاد دانشگاهی علوم پزشکی ایران تاسیس شد.
دکتر کاظمی‌آشتیانی در آن زمان تنها ۳۰ سال داشت. مردی جوان با اراده فولادین، هوش سرشار، توان مدیریتی بالا، معتقد به توانمندی نخبگان ایرانی و مشتاق به کار گروهی که به گفته رئیس فعلیِ رویان، در آن زمان هیچ‌کس حتی اساتید علوم پزشکی کشور باورشان نمی‌شد که تلاش‌های این چند جوان به ثمر بنشیند و ادامه‌دار شود و روزی برسد که صدها محقق جوان در این پژوهشگاه و مراکز وابسته به آن فعالیت کنند.
آن جوان ۳۰ ساله در مدتی کوتاه به یکی از چهره‌های درخشان علمی ایران تبدیل شد. او با بنیان‌گذاری پژوهشگاه رویان و توسعه دانش سلول‌های بنیادی، سهم بزرگی در پیشرفت علمی کشور ایفا کرد. او در روز ۱۴ دی سال ۱۳۸۴ وقتی برای انجام تست ورزش به بیمارستانی در جماران مراجعه کرده بود، براثر سکته قلبی درگذشت.
در هجدهمین سالروز درگذشت دکتر کاظمی آشتیانی، بنیانگذار پژوهشگاه رویانِ جهاد دانشگاهی، همشهری گفتگویی با دکتر حسن مسلمی نائینی، رئیس جهاد دانشگاهی درباره کارنامه علمی رویان و ویژگی‌های بارز دکتر کاظمی آشتیانی انجام داده است.
آخرین دستاوردهای پژوهشگاه رویان
رئیس جهاد دانشگاهی در گفتگو با همشهری‌آنلاین می‌گوید: مسیری علمی که دکتر کاظمی آشتیانی آغاز کرد، همچنان با شتاب و با کارهای بزرگ در حال استمرار است. موضوعی که زمانی هیچ کس حتی بزرگان و اساتید علوم پزشکی باور نمی‌کردند به نتیجه برسد.
دکتر مسلمی به آخرین دستاوردهای پژوهشگاه رویان از سال ۱۴۰۰ تاکنون اشاره می‌کند و می‌گوید: راه‌اندازی مرکز تحقیقات دیابت و متابولیسم و اخذ موافقت اصولی درمانگاه تخصصی دیابت از وزارت بهداشت در تیرماه ۱۴۰۰ و ساخت اولین ابزار انتقال جنین انسان در درمان ناباروری در کشور در سال ۱۴۰۱ ازجمله آخرین دستاوردهای رویان بوده‌اند. نکته حائز اهمیت در خصوص مورد دوم این بود که مواد اولیه‌ی کار تماما داخلی بود و کار با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان انجام شد.
مسلمی، تاسیس اولین مرکز درمان ناباروری در کشور توسط پژوهشگاه رویان را یکی از بزرگ‌ترین دستاوردها در تمام ادوار عنوان می‌کند و می‌گوید: اگر ۱۰۰ مرکز ناباروری در کشور داشته باشیم و از این تعداد، ۱۰ مرکز مرتبط به رویان باشند، ۵۰ درصد بیماران برای درمان ناباروری به این ۱۰ مرکز مراجعه می‌کنند.
رئیس جهاد دانشگاهی با اشاره به این که تاکنون حدود ۶۰ هزار کودک با تکنولوژی IVF (لقاح مصنوعی) و نگهداری سلول‌های بنیادی جنینی و ... متولد شده‌اند، می‌گوید: رویان در حل مشکلات ناباروری ۳۳ درصد موفقیت دارد. یعنی ۳۳ درصد بیماران نابارور با کمک روش‌های کمک باروری رویان بارور و بچه‌دار می‌شوند. حتی بسیاری از ایرانیان مقیم خارج از کشور که سال‌ها است در خارج زندگی می‌کنند، برای درمان ناباروری خود به به مراکز درمان ناباروری رویان مراجعه می‌کنند. اتباع خارجی هم به این منظور به مراکز درمان ناباروری رویان مراجعه می‌کنند که بیشتر از کشورهای اطراف ایران می‌آیند.
اگر ۱۰۰ مرکز ناباروری در کشور داشته باشیم و از این تعداد، ۱۰ مرکز مرتبط به رویان باشند، ۵۰ درصد بیماران برای درمان ناباروری به این ۱۰ مرکز مراجعه می‌کنند
یک دستاورد بزرگ که ۱۴۰۳ رونمایی می‌شود
رئیس جهاد دانشگاهی به دستاورد دیگر پژوهشگاه رویان اشاره می‌کند که قرار است به زودی رونمایی شود. او توضیح می‌دهد: این کار که قرار است تا آخر امسال یا ابتدای سال ۱۴۰۳ نهایی شود، تاسیس مرکز ملی تحقیقات مغز است که به آن مرکز ملی نخستین‌سانان می‌گویند. نخستین‌سانان، نوعی میمون هستند که از نظر بیولوژیکی نزدیک به انسان هستند و چون می‌خواهند روی مغز کار کنند، قرار است از آن استفاده کنند. در این تحقیقات برای اولین بار دانشمندان ما قصد دارند هوش طبیعی انسان را به ربات انتقال دهند و مثل هوش انسان از آن استفاده کنند. این ترکیب هوش مصنوعی و هوش طبیعی، کار بزرگی است.
دکتر مسلمی ادامه می‌دهد: تقریبا ۸۰ درصد کار پیش رفته و امیدواریم که با حمایت مسئولان این کار سریع‌تر نهایی شود و بتوانیم در خدمت مردم باشیم. نتیجه این تحقیقات به خصوص برای سالمندان بسیار مفید خواهد بود. چون می‌تواند در درمان آلزایمر موثر باشد.
او می‌گوید: واقعیت این است که جامعه دارد به سمت سالمندی و بیماری‌هایی مثل آلزایمر پیش می‌رود و این مرکز می‌تواند در این زمینه بسیار کاربردی و مفید باشد. نکته مهم‌تر این است که فقط ۱۰ مرکز تحقیقات مغز در کل دنیا وجود دارد و امیدواریم کشور ما هم با تلاش محققان کشور صاحب چنین مرکزی شود. ما در این مرکز می‌توانیم میزبان محققان خارجی هم باشیم.
چند محقق در پژوهشگاه رویان فعالیت دارند؟/ گروه سنی محققان
از رئیس جهاد دانشگاهی درباره گروه سنی محققان پژوهشگاه رویان می‌پرسم و او توضیح می‌دهد: میانگین سنی محققان رویان تقریبا ۳۵ سال است و این یعنی بیشتر آنها تقریبا جوان هستند. همچنین محققان پژوهشگاه رویان عمدتا فارغ‌التحصیلان کارشناسی تا دکترا و نیز تعدادی دانشجویان مقطع دکترا از معتبرترین دانشگاه‌های کشورمان هستند که اکثرا ۶ تا ۱۲ ماه فرصت مطالعاتی به کشورهای مختلف رفته‌اند. تعدادی از محققان هم فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های معتبر کشور هستند. حدود ۱۰ تا ۱۲ درصد این محققان، فارغ‌التحصیل دانشگاه‌های معتبر خارجی مثل هاروارد و کمبریج هستند. خیلی از اینها تعهدی به کشور نداشته‌اند اما بعد از پایان تحصیل در کشورهای دیگر، بلافاصله برگشته‌اند و کار بزرگ‌شان را در رویان شروع کرده‌اند.
دکتر مسلمی درباره جنسیت محققان رویان هم می‌گوید: از بین ۸۰ نفر عضو هیات علمی رویان، ۵۶ درصد خانم هستند. در سطح پژوهشگران و کارشناسان هم ۶۸ درصدشان خانم هستند. محققان خارجی هم می‌آیند و می‌روند. معمولا در کنفرانس‌هایی که داخل کشورمان برگزار می‌شود، شرکت می‌کنند. در یکی از کنفرانس‌ها در زمینه سلول‌های بنیادی، محققانی از آمریکا و کانادا هم آمده بودند.
رئیس جهاد دانشگاهی درباره تعداد محققان و پژوهشگران رویان هم توضیح می‌دهد: در حال حاضر ۷۹ نفر عضو هیات علمی تمام‌وقت در رویان فعالند و ۱۷ عضو هیات علمی پاره‌وقت، پژوهشگران ما هم ۵۰ نفر تمام‌وقت و ۲۹ نفر پاره‌وقت، ۱۰۰ نفر هم کارشناس داریم. این جدا از نیروهای اجرایی است که برای رویان کار مشغول کار هستند.
موفقیت‌های رویان همچنان ادامه دارد؟
دکتر مسلمی در پاسخ به این سوال که آیا موفقیت‌های پژوهشگاه رویان همچنان ادامه دارد؟ و آیا این پژوهشگاه همچنان در دنیا حرفی بذرای گفتن دارد؟ می‌گوید:
* موفقیت‌های رویان همچنان برقرار است و در مسیر پیشرفت پیش می‌رود. یکی از ویژگی‌های زنده‌یاد دکتر کاظمی آشتیانی جذب، توانمندسازی و به‌کارگیری نخبگان در گروه‌های مختلف علمی بود. الحمدلله این نیروها همچنان دارند مسیر ایشان را پیش می‌روند و انجام کارهای علمی همچنان ادامه دارد.
خارجی‌ها قبلا محققان ایرانی را در سلول‌های بنیادی تحویل نمی‌گرفتند، اما الان آنها را به عنوان سخنرانان کلیدی کنفرانس‌ها دعوت می‌کنند
* یکی از موفقیت‌های اخیر رویان، کسب رتبه ۲ پژوهشگاه‌های رویان در رتبه‌بندی پژوهشگاه‌ها در پایگاه‌های استنادی علوم جهان اسلام در بین ۵۲ پژوهشگاه مصوب وزارت علوم در سال ۱۴۰۱ بوده است. یعنی رویان در بین ۵۲ پژوهشگاه در کشور، رتبه دوم را کسب کرده است.
* یکی دیگر از موفقیت‌ها جهانی بوده است؛ کسب رتبه ۵ دنیا در زمینه تحقیقات واریکوسِل/ Varicocele (یک بیماری مردانه که فرد را مستعد ناباروری می‌کند) و بر اساس مقالات آندرولوژی آمریکا بوده است.
* دو نفر از محققان رویان در سال‌های اخیر به عنوان مرجع در زمینه نقش آنتی‌اکسیدان‌ها در ناباروری و آندرولوژی در سطح بین‌المللی معرفی شدند. همچنین ۴ نفر از محققان رویان در ۳ سال اخیر در فهرست ۱ درصد پژوهشگران پراستعداد جهان قرار گرفته‌اند.
* خارجی‌ها قبلا محققان ایرانی را در سلول‌های بنیادی تحویل نمی‌گرفتند. نهایتا به آنها می‌گفتند یک پوستر بیاورید. اما الان آنها را به عنوان سخنرانان کلیدی کنفرانس‌ها دعوت می‌کنند. حتی به بعضی از آنها بورس می‌دهند تا به کشورشان بروند و مدتی تحقیق کنند. کشورهایی مثل آلمان، کاناد، کشورهای آسیایی و ... .
توجه به کار گروهی و باور داشتن به توان محققان ایرانی
رئیس جهاد دانشگاهی درباره رمز موفقیت و ماندگار شدن نام دکتر کاظمی آشتیانی، بنیانگذار پژوهشگاه رویان می‌گوید:
* توجه به کار گروهی و نیز باور داشتن به توان محققان ایرانی، یکی از ویژگی‌های بارز ایشان بود. زمانی که ایشان کار روی سلول های بنیادی را شروع کردند، کسی در دنیا باورش نمی‌شد ایران بتواند در این زمینه حرفی برای گفتن داشته باشد. همان موقع فقط ۸ کشور در این زمینه کار می‌کردند و ایران خیلی زود توانست خودش را در ردیف ۱۰ پژوهشگاه برتر جهان بگنجاند. آن هم کشوری که مشکلات متعدد داشت، تحریم بود و ... .
* یکی از چشم‌اندازهای دکتر کاظمی آشتیانی این بود که کارهایی که انجام می‌شود، باید بزرگ و بین‌المللی باشد و محققان جهانی کارهای ما را ارزیابی کنند. همین نگاه، استمرار موفقیت‌ها را محقق کرد. دکتر کاظمی، ارتباط بین‌المللی ایجاد می‌کرد و از دانشمندان خارجی در کنفرانس‌های داخلی ایران دعوت می‌کرد.
* یک زمانی بسیاری از بزرگان علوم پزشکی کشور باورشان نمی‌شد که چند جوان از عهده تحقیق در زمینه سلول‌های بنیادی و کارهای بزرگ دیگر بربیایند. تا این که روزی متخصصان خارجی و اساتید بنام جهانی، کار رویان را تایید کردند.
* دکتر کاظمی برنامه‌ریزی درستی داشت، ریسک‌پذیری بالایی داشت، با امکانات کم، کارهای بزرگی انجام می‌داد. و البته مورد حمایت زیاد مقام معظم رهبری بود. تک‌نفره کار نمی‌کرد و اعتقادی به تک‌روی نداشت. عمیقا معتقد به کار گروهی بود. تربیت نیروی متخصص و توانمندسازی آنها یکی دیگر از ویژگی‌های بزرگ این مرد بود. زمانی که ایشان فوت کرد، همه می‌گفتند رویان تمام شد و درِ آن را باید بست. اما الحمدلله کارها همچنان با همان شتاب دارد انجام می‌شود و این، حاصل زحمات ایشان است.
* دکتر کاظمی، کار را در ۳۰ سالگی و در اوج جوانی و با شش هفت نفر جوان دیگر شروع کردند. زمانی که یک سال چهره ماندگار شدند، وقتی جایزه گرفت، آن را بین اعضا تقسیم می‌کرد و می‌گفت کار، گروهی انجام شده و کار من تنها نبوده است. حتی یک بار خودرو هدیه گرفت و سند آن را به نام پژوهشگاه و جهاد دانشگاهی زد.
دکتر کاظمی‌آشتیانی همیشه برنامه داشت، ریسک‌پذیری بالایی داشت، با امکانات کم، کارهای بزرگی انجام می‌داد، اعتقادی به تک‌روی نداشت و معتقد به کار گروهی بود
در ۴۴ سالگی فوت کرد اما ...
رئیس جهاد دانشگاهی در بخش دیگری از گفتگو به مشکلاتی که در مسیر پژوهشگاه رویان قرار دارد هم اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد:
* مشکلاتی وجود دارد ولی نیروهای جهاد دانشگاهی واقعا ایثار می‌کنند. خیلی از محققانی که در رویان کار می‌کنند، همین الان می‌توانند در خارج از کشور با حقوق بالا و موقعیت خیلی بهتری کار کنند اما اینجا مانده‌اند. سطح درآمد آنها خیلی پایین است و ما شرمنده آنها می‌شویم اما با جان و دل دارند کار می‌کنند. حمایت‌هایی از ما می‌شود اما نه زیاد. رویان ردیف بودجه هم دارد. بودجه اش از بودجه جهاد دانشگاهی جدا است.
* تحریم‌ها باعث شده که در تامین مواد اولیه و برخی ابزارها به مشکل بخوریم. ما بعضی موارد اولیه را باید از خارج کشور تامین کنیم و برای این کار باید از سامانه دولت اقدام کنیم. این کار برای ما که کارهای تحقیقاتی و راهبردی و استراتژیک و خیلی مهم انجام می‌دهیم، زمان‌بر است. درحالی‌که نیاز است هر چیزی که محقق احتیاج دارد، فوری تهیه شود. خرید از طریق سامانه دولت مشکلات متعددی دارد. ممکن است خرید هم گران‌تر در بیاید و هم زمان‌بر شود. محقق هر جنسی را می‌خواهد، باید سریع فراهم شود و محقق نباید معطل بماند. خود آقای دکتر کاظمی روحیه‌ای داشت که نمی‌گذاشت محقق معطل چیزی بماند. یک بار در پژوهشگاه ژنراتور برق لازم بود و مهیا نبود. قرار بود از تبریز برسد و تا برسد، ۲ روز طول می‌کشید. آقای دکتر خودشان رفتند تبریز و آن را آوردند که کار روی زمین نماند.
* دکتر کاظمی آشتیانی در ۴۴ سالگی و در اوج جوانی فوت کرد ولی برای همه الگو بود. از دانشجو گرفته تا محقق و استاد دانشگاه. او شب و روز نداشت، بسیار مسئولیت‌پذیر بود. آدم عجیبی بود.
* من و دکتر کاظمی در دانشگاه تربیت مدرس هم‌دانشگاهی بودیم اما هیچ وقت با هم برخورد نداشتیم. من دانشجوی فنی مهندسی بودم و او دانشجوی دانشگاه علوم پزشکی بود. من اطلاعاتی که از ایشان دارم، بیشتر از کتاب «روایت یک رویش» است که روایت دوستان دکتر کاظمی درباره زندگی و کارهای ایشان است. این کتاب بسیار ارزشمند است.
روزشمار زندگی دکتر سعید کاظمی‌آشتیانی
۱۳۴۰؛ تولد در تهران
۱۳۵۸؛ پذیرش در دانشگاه علوم پزشکی ایران و تحصیل در رشته فیزیوتراپی
۱۳۶۹؛ دریافت مدرک کارشناسی ارشد رشته فیزیوتراپی از دانشکده علوم توانبخشی
۱۳۶۱؛ تاسیس جهاد گروه پزشکی در دانشگاه علوم پزشکی ایران با همکاری ۲ تن از همکاران
۱۳۶۵؛ راه‌اندازی جهاد دانشگاهی علوم پزشکی ایران
۱۳۷۱؛ انتصاب به سمت ریاست جهاد دانشگاهی واحد علوم پزشکی ایران
۱۳۷۰؛ تاسیس پژوهشگاه رویان جهاد دانشگاهی که در ابتدا با نام پژوهشکده شناخته می‌شد
۱۳۷۶؛ پذیرش در مقطع دکترای تخصصی جنین‌شناسی در دانشگاه تربیت مدرس
۱۳۸۴؛ درگذشت براثر سکته قلبی در بیمارستان بقیةالله جماران