همشهری آنلاین- صفورا صادقی: منطقه ۱۳ شهرداری در کناره جنوب شرقی شهر تهران واقع شده است که محدوده آن از حدفاصل دو میدان امام حسین(ع) و میدان شهدا شروع می‌شود. ابتدا از محله صفا می‌گذرد و به منطقه نیروی هوایی می‌رسد در قسمت جنوبی نیرو هوایی، محله زاهدگیلانی قرار دارد به سمت شرق به محله تهران نو و آشتیانی و در انتهای منطقه ۱۳ به کوی زینبیه در شرقی‌ترین قسمت ختم می‌شود. محله صفا از قدمت بیشتری نسبت به محله‌های دیگر این منطقه قرار دارد. بافت آن فرسوده و شبیه مناطق ۱۰ و ۱۱ است.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
محله نیروی هوایی از دهه ۴۰ شکل گرفت و همان طور که از نامش پیداست به دلیل وجود پادگان نیروی هوایی ارتش اطراف آن منطقه مسکونی ساخته شد که محل اقامت خانواده ارتشی‌ها بود و به تبع آن گسترش یافت. نصرالله حدادی، تهران شناس، می‌گوید: «منطقه ۱۳ شهرداری به دلیل وقوع دو اتفاق مهم نقطه عطفی در تاریخ معاصر تهران و ایران است. اولین آن مربوط به وقایع ۱۷ شهریور سال ۱۳۵۷ در میدان شهدا است که به نام «جمعه خونین» در تاریخ معاصر نام گرفت.»
کشتار فجیع در میدان ژاله
میدان شهدا در قدیم میدان ژاله نام داشت. در روزها و ماه‌های پایانی حکومت پهلوی بعد از آتش‌سوزی سینما رکس آبادان، دولت جمشید آموزگار مجبور به استعفا شد و دولت شریف‌امامی با شعار "آشتی ملی " روی کار آمد. عید فطر ۱۳ شهریور سال ۵۷ نماز عیدفطر تبدیل به تظاهرات علیه رژیم پهلوی شد که در روزهای بعد هم ادامه پیداکرد.
به گزارش پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی،«عده‌ای از مردم در راهپیمایی بزرگ ۱۶ شهریور فریاد می‌زدند: «فردا صبح در میدان ژاله. سپهبد مقدم برای جلوگیری از تکرار راهپیمایی از شاه درخواست برقراری حکومت نظامی کرد و سرانجام با موافقت شاه، تصویب شورای امنیت و هیئت دولت، حکومت نظامی به تصویب رسید و با فرمان شاه، ارتشبد اویسی فرماندار نظامی تهران شد. فرماندار نظامی تهران به سپهبد بدره‌ای فرمانده گارد جاویدان دستور داد تا واحدهایی از گارد را به فرمانداری نظامی منتقل کند. بدره‌ای فرمان اعزام واحدهایی را به سرلشکر امینی افشار فرمانده لشکر یکم گارد جاویدان صادر کرد و یگان‌هایی از لشکر در میدان و خیابان ژاله (شهدا) مستقر شدند.
ساعت نزدیک ۷:۳۰ صبح بود که جمعیت در میدان ژاله و خیابان‌های منتهی به آن مستقر شدند. یکی از فرماندهان نظامی با بلندگو به مردم اخطار کرد که حکومت نظامی است، چرا تجمع کرده‌اید؟ یکی از روحانیون مردم را دعوت به نشستن کرد. جمعیت روی زمین نشست، ولی ظواهر امر نشان می‌داد که نیروهای فرمانداری نظامی قصد متفرق کردن مردم را ندارند. راه عبور را از چهار طرف بر روی مردم بستند. ناگهان صدای رگبار از خیابان‌های منتهی به میدان بلند و همین که جمعیت از چهار طرف به سوی میدان هجوم آوردند، نیروهای مستقر در میدان نیز از چند سو مردم را به رگبار مسلسل بستند.
در مدت چند ثانیه صدها نفر در خاک و خون غلطیدند. مردم بی‌محابا مجروحین و شهدا را بر روی دست به سوی بیمارستان‌ها حمل می‌کردند. اتاق‌ها، راهروها و حیات بیمارستان‌ها مملو از مجروح و جنازه بود. مردم اطراف بیمارستان‌ها خانه‌های خود را برای پذیرش مجروحین مهیا می‌کردند. هر کس هر چه از لوازم پزشکی، پنبه، پانسمان و ملافه داشت به بیمارستان می‌آورد.
نفرت مردم به اوج خود رسیده بود. خبر قتل‌عام مردم در میدان ژاله در تهران پیچید و سرتاسر تهران به جنب و جوش درآمد. مردم بی‌اعتنا به حکومت نظامی به خیابان‌ها ریختند و با مأمورین فرمانداری نظامی درگیر شدند. به هر چه از مظاهر دولتی می‌رسیدند حمله می‌کردند. طبق گزارش ساواک، تظاهرات از میدان ژاله به خیابان‌های دیگری از قسمت شرق تهران کشیده شد، سپس تظاهرات به جنوب تهران، خیابان‌های مولوی، میدان خراسان، میدان شوش و میدان راه‌آهن سرایت کرد و در مدت کوتاهی خیابان‌های فردوسی، منوچهری، خیابان سعدی شمالی، خیابان نظام‌آباد، خیابان فرح‌آباد، منطقه نارمک، میدان سپه، خیابان لاله‌زار، به صحنه درگیری تبدیل شد. تظاهرات و درگیری تا پاسی از شب ادامه داشت.»
روز ۱۷ شهریور تجمع در میدان ژاله بیشتر از سایر مناطق بود که منجر به درگیری و تیر اندازی به سمت مردم شد. در آن روز دهها تن در این میدان و اطراف آن به شهادت رسیدند.
حدادی ادامه می‌دهد: «بعد از اتفاقات این روز شکاف عمیق بین مردم و حاکمیت زیاد شد به طوری که سقوط نظام شاهنشاهی تسریع شد و صف‌بندی بین مردم و حکومت مشخص شد. دومین اتفاق مهم این منطقه مربوط به حوادث چند ماه بعد از کشتار میدان ژاله بود. چند روز پس از ورود امام خمینی (ره) به تهران در ۱۲ بهمن ماه ۱۳۵۷ شب ۱۹ بهمن ماه عده‌ای از همافران محله نیرو هوایی با لباس مبدل با امام دیدار کردند. عکس این دیدار که در مدرسه علوی صورت گرفت پخش شد و بلافاصله دولت بختیار آن را تکذیب کرد و ادعا کرد این عکس مونتاژ است. پس از این دیدار گارد شاهنشاهی وارد پادگان نظامی شدند و درگیری بین ارتش و گارد صورت گرفت. همافرها از مردم درخواست کمک کردند و مردم با تجمع در این منطقه و خیابان‌های اطراف از آنها حمایت کردند. با ورود گارد ویژه جاویدان و حمله به سمت مردم درگیری شروع شد که با مقاومت نیروهای انقلابی مواجه شد.»
از تاریخ ۱۲ تا ۱۹ بهمن در این پادگان التهاب زیادی وجود داشت. بسیاری از افسران ارتش و سربازان مخالف تیراندازی به سمت مردم بودند. این پادگان جزء اولین پادگان هایی بود که سقوط کرد و در نهایت به روزهای آینده کشیده شد تا روز ۲۲ بهمن که انقلاب به پیروزی رسید.»
حدادی می‌افزاید: «روز ۲۱ بهمن ۵۷ در میدان امام حسین(ع) که در قدیم میدان فوزیه نام داشت (نام همسر اول محمد رضا پهلوی) درگیری‌های زیادی رخ داد که من شخصا شاهد آن بودم. از زیر گذر فعلی میدان امام حسین (ع) از سمت شرق تانک‌ها به سمت میدان انقلاب در حرکت بودند. انقلابیون مبارز با استفاده از کوکتل مولوتف به تانک‌ها حمله کردند که باعث شد فرمانده تانک نتواند آن را کنترل کند و به سمت فضای سبز کنار خیابان منحرف شد و تا ماه‌ها همان جا بود.»
گذر تاریخ در موزه تاریخ
در منطقه ۱۳ یک موزه دیدنی قرار دارد که شما را به اعماق تاریخ و داستان های آن دعوت می کند. موزه تاریخ، سیر تمدن بشری از دوره غارنشینی تا عصر فضا نوردی را برایتان بازگو می‌کند. این موزه تنها موزه تخصصی با موضوع تاریخ است که دارای قسمت های مختلف جذابی مانند: تونل زمان، سرداب، رمپ، اتاق کره، سالن نمایش و... است. در بخش دیگری از این موزه بازدیدکننده‌ها با اطلاعات تاریخی در قالب تابلوهای ایران‌شناسی و بزرگان و مشاهیری مانند ابن‌سینا، فردوسی، امیرکبیر و زکریای رازی هم آشنا می‌شوند. در قسمت دیگری مخاطبان با سیر پیدایش و تحول خط در تمدن بشری و پوشش زنان و مردان ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخی را مشاهده می‌کنند. این موزه فعالیت خود را از سال ۶۵ آغاز کرده است و هدف اصلی خود را حفظ دست‌آوردهای فرهنگی، تاریخی و اسلامی و ترغیب کودکان و نوجوانان به مطالعه در این حوزه قرار داده است.
از پیه‌سوز تا مولدهای نوری
موزه صنعت برق یکی از جذاب ترین موزه های پایتخت به شمار می‌رود. اینجا یک موزه‌ای تاریخی، صنعتی و آموزشی است که در ۱۳۷۴، با مساحتی بالغ بر ۴۵۰۰ مترمربع، با آب نماها و فضای سبز بسیار زیبا و دیدنی، در جای اصلی یکی از قدیمی‌ترین نیروگاه‌های کشور ساخته شد. این نیروگاه در زمان رضا شاه ساخته شد که اولین نیروگاه برق کشور بود. در سال ۱۳۱۶ ه. ش نخستین نیروگاه برق دولتی به قدرت ۶۴۰۰ کیلووات از نوع بخار، توسط بلدیه تهران (شهرداری) در شمال شرقی بیرون دروازه دوشان تپه (میدان شهدا کنونی) راه اندازی شد که بعدها مولدهای دیزلی و توربین بخار نیز به قدرت تولید برق نیروگاه مذکور اضافه شد. این نیروگاه برق تا سال ۱۳۴۸ کار می‌کرد که پس از آن با افتتاح نیروگاه‌های سد امیرکبیر، آلستوم (نیروگاه طرشت) و فرح آباد (بعثت) خاموش و از مدار خارج شد.
در موزه صنعت برق اشیا، گنجینه‌ها و اسناد قدیمی مربوط به ۱۲۰ سال پیش که به دستور ناصرالدین شاه قاجار وارد ایران شد و در کاخ ها به منظور روشنایی مورد استفاده قرار می‌گرفت و همچنین اشیای مربوط به نخستین نیروگاه برق خصوصی که توسط امین الضرب در سال ۱۲۸۴ در تهران گشوده شد در معرض بازدید قرار دارد، یکی از ویژگی‌های جالب موزه صنعت برق، معماری خاص آن است به طوری که گردشگران به هنگام بازدید و گشت و گذار در موزه متوجه نمی‌شوند که در طبقه چندم موزه هستند. سالن‌های این موزه به صورت زیگزایکی و در کنار نیروگاه ۵۰۰۰ کیلو واتی بالا رفته که هر بخش با چهار پله از هم جدا می‌شود. در سالن‌های موزه صنعت برق ایران لوازم و اشیای قدیمی و دستگاه‌های جدید را هم می‌بینید که ترتیب قرار گرفتن این اشیا در موزه به شیوه سیر تکاملی صنعت برق ایران با اسناد و عکس‌های معتبر، از وسیله پی‌سوز قبل دوره هخامنشی گرفته تا نمایش شمع‌ها و چراغ‌های نفتی، همچنین اولین مولدهای برق که شامل انواع لامپ‌ها، از لامپ ادیسون گرفته تا لامپ‌های کنونی و روش‌های تولید انرژی توسط مولدهای بادی و نوری به صورت ماکت و به طور واقعی به نمایش گذاشته شده است.