همشهری آنلاین- حمیدرضا رسولی: تماشای معماری منحصر به فرد مسجد جامع در دل بازار بزرگ تهران برای همه رهگذرانی که از شلوغی‌های بازار عبور می کنند یک غنیمت بزرگ است. مسجد جامع بازار به عنوان یکی از سه مسجد بزرگ پایتخت و قدیمی‌ترین مسجد تهران معماری منحصر به فردی دارد و بنای آن در سه دوره تاریخی ساخته شده است. شبستان عقیق، نخستین قسمت مسجد است که در زمان شاه عباس دوم، هفتمین پادشاه صفوی ساخته شده و روایت شده که هنگام ساخت شبستان، زمین‌های کشاورزی بنای مسجد را احاطه کرده بود.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
در دوره قاجار و زمان حکومت فتحعلی شاه، بازار تهران به طرف شمال غرب و غرب گسترش پیدا می کند و گفته می شود مسجد جامع تا آن موقع فقط شامل شبستان عقیق بوده است. مسجد در آن دوره تاریخی هنوز گسترش پیدا نکرده بود اما توسعه بازار حول بنای مسجد بوده و بعد از گسترش محدوده بازار، شبستان دوم یعنی شبستان زیر گنبد بنا شده است. این شبستان ۱۸ چهار طاقی دارد که در ۳ ردیف و روی ۱۰ ستون قرار گرفته اند. بزرگ‌ترین سقف مسجد از نظر طول و ارتفاع در همین شبستان ساخته شده است. محراب شبستان عتیق طاقی‌شکل و نیم‌هشت است و درون محراب، کاشیکاری خشتی با زمینه لاجوردی و مزین به گل های اسلیمی و ترنج است.
مدتی بعد از شکل گیری شبستان دوم، شبستان گرمخانه توسط حاج سلطان ساخته می شود و بعد از آن هم میرزا مسیح تهرانی باغ بزرگش را برای ساخت شبستان چهلستون وقف می کند. برای ساخت این شبستان ۳۶ ستون به کار رفته اما به چهل ستون معروف شده است.
در دوره حکومت فتحعلی شاه، دوستعلی‌خان، خوشنویس چیره‌دست و از رجال سرشناس آن دوره، شبستان زیرزمین را در ضلع شمال صحن بنا می کند و مسجد جامع سر و شکل می گیرد. برخی منابع مکتوب با استناد به گفته های اهالی تهران قدیم، تاریخ ساخت شبستان استرآبادی را هم ۷۰ سال قبل تخمین زده‌اند و آنطور که از شواهد پیداست، شبستان استرآبادی که به عنوان آخرین قطعه، پازل مسجد جامع بازار را تکمیل کرده به جای مهتابی بالای شبستان، زیرزمین ساخته شده تا مسجد شکل کنونی‌اش را پیدا کند. وجه اشتراک همه شبستان های مسجد جامع این است که در معماری آنها از چهارطاقی‌های متعدد استفاده شده و یک نورگیر کوچک دایره‌ای‌شکل وسط این چهارطاقی‌ها قرار دارد که نور داخل شبستان را تامین می کنند.
شبستان استرآبادی یکی از جدیدترین بخش های مسجد به حساب می آید که ۷ در ورودی چوبی دارد و ورودی مرکزی آن، طاقی شکل است و اطراف آن با کتیبه هلالی زیبایی دیده می شود که آیه ۳۵ سوره نور روی آن نقش بسته است.
مسجد جامع بازار هم اکنون ۷ شبستان دارد که هر کدام از شبستان ها حکم یک مسجد جدا گانه را دارند. قدیمی ترین نقشه ای که از محدوده خیابان ۱۵ خرداد فعلی و مسجد جامع بازار وجود دارد به حدود ۱۷۰ سال قبل مربوط می شود که گیریشمن فرانسوی آن را تهیه کرده است. در این نقشه ۷ شبستان مسجد قابل مشاهده است و سند تکمیل بنای مسجد جامع تا آن دوره تاریخی به حساب می آید. علیرضا زمانی، تهران پژوه، در باره قدمت قدیمی ترین مسجد تهران می گوید: «مدتی قبل، کارشناسان میراث فرهنگی با حفر بخشی از بنای مسجد اشیایی را کشف کردند که به دوره آل‌بویه تعلق دارد و این گمانه‌زنی وجود دارد که ساخت مسجد جامع حتی قبل از دوره صفویه شروع شده است. از ویژگی های منحصر به فرد این مسجد می‌توان به بادگیرهایی اشاره کرد که در قسمت شرقی شبستان واقع است و یک بادگیر هم در قسمت جنوبی بوده که در جریان احداث کتابخانه تخریب شده است. این بادگیرها هوای داخل شبستان را تهویه می کردند.»
یکی از بخش های دیدنی مسجد جامع، ایوان طاقی‌شکل مقابل شبستان عتیق است که دهانه آن با آجرچینی رومی تزئین شده و نمای درونی آن هم شامل ازاره ۷۵ سانتیمتری سنگ و بقیه سنگ مرمر سفید است. در قسمت شرقی ایوان شبستان عتیق، ایوان شبستان زیر گنبد قرار دارد که طاقی شکل است و ۱۱ متر ارتفاع دارد. روی ایوان ماذنه زیبایی مسجد دیده می شود که به شکل نقاره‌خانه های قدیمی از جنس چوب ساخته شده است. این اثر زیبا به شکل هشت‌ضلعی ساخته شده و ۸ ستون چهار وجهی دارد که در ستون‌ها مقرنس‌های چوبی به کار رفته است. سقف ماذنه به شکل زیبایی کنده‌کاری شده و اطراف آن با لبه های کنگره دار و به سبک و شیوه معماران دوره زندیه تزئین شده است. از زمان دقیق ساخت ماذنه مسجد اطلاع دقیقی در دست نیست اما تاریخ‌نگارها معتقدند که قدمت آن به دوره قاجار برمی گردد.
ایوان طاقی شکل شبستان چهل ستون هم معماری منحصر به فردی دارد. نمای درونی آن شامل ازاره یک متری سنگ و بقیه آجرکاری است و کناره های آن با معقلی تزئین شده است. محراب قسمت جنوبی ایوان هم با زمینه لاجوردی دیدنی است و معماری چشم‌نوازی دارد.