همشهری آنلاین - مریم سرخوش: گیاهان در تولید داروهای گیاهی، تولید مکمل‌ها و حتی داروهای حیاتی و مهم از جمله ضددرد، ضد سرفه، ضد سرطان و درمان‌های قلبی جایگاه خوبی دارند.
جایگاهی که البته از گذشته‌های دوران در طب قدیم و سنتی هم وجود داشته و بخشی از اجزای این گیاهان مثل بارهنگ، چهارتخمه، آویشن یا زعفران در قالب دمنوش، ضماد یا پماد برای درمان بیماران مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
اما مساله اینجاست که درباره گیاهانی با جنبه‌های درمانی هیچ متر و معیار مشخصی از میزان اثربخشی آنها برای مردم وجود ندارد و حتی سوءمصرف آنها می‌تواند عوارض مرگباری برای مصرف‌کنندگان داشته باشد. به همین دلیل با وجود تمام خواص مثبت‌شان ضرروت دارد که آگاهانه مصرف شوند. بهترین شکل مصرف آنها هم فرآورده‌هایی است که با تایید سازمان غذا و دارو و وزارت بهداشت راهی بازار می‌شوند، چون مراحل آزمایشگاهی و استانداردسازی آنها به طور دقیق طی و میزان مصرف‌شان بر اساس شرایط افراد در بروشورها گنجانده شده است.
این نکاتی است که مجتبی بوربور، داروساز و نایب رئیس اتحادیه واردکنندگان دارو و داروساز به همشهری می‌گوید و درباره روند تولید داروهای گیاهی در کشور و نقش این محصولات در نظام سلامت کشور به چند سؤال پاسخ می‌دهد.
درباره حوزه گیاهانی که خاصیت درمانی دارند، ما با دو مقوله مواجه هستیم، گیاهان دارویی و داروهای گیاهی. مقوله اول یعنی گیاهی که بخشی یا کل آن خاصیت دارویی، درمانی یا پیشگیری دارد. اما داروی گیاهی یعنی یک فرمالاسیون مشخص در اشکال دارویی که ماده موثره آن از بخشی از گیاه گرفته و پس از آنالیز و استانداردسازی به فرم مؤثر دارویی تبدیل می‌شود. اما با وجودی که گیاهان دارویی برای تامین مواد موثره داروها نقش دارند اما نسبت به داروهای شیمیایی نقش آنها چندان بزرگ نیست.
چه میزان از تولید داروها با گیاهان محقق می‌شود؟
نه تنها در ایران که در کل دنیا تولید داروهایی با منشا گیاهی در مقایسه با داروهای شیمیایی، بیولوژیک، بایوتک و... بسیار کم است، اما این مساله تنها درباره داروهاست و زمانی که درباره فرآورده‌های مکمل، صحبت می‌کنیم، نقش گیاهان در این محصولات سلامت‌محور بیشتر می‌شود و انواع متنوعی از داروهای گیاهی داریم که بیشتر در طب مکمل (ایرانی) مورد استفاده قرار می‌گیرند که باید تحت نظر متخصصان این حوزه باشد.
ایران جزو کشورهای با تنوع گیاهان دارویی است و آیا این ظرفیت به تولید داروهای بیشتر کمک کرده است؟
ایران در حوزه گیاهان دارویی و کشت آنها ظرفیت خوبی دارد اما حتی درباره بخشی از گیاهان که به شکل بومی در کشور وجود دارند یا مواد اولیه مورد نیاز داروی گیاهی ما بخش قابل توجهی را به شکل واردات تامین می‌کنیم و این عدد چیزی حدود 70درصد نیاز این بخش است. این واردات در قالب عصاره، پودر خشک، ماده اولیه، پره میکس (میکس ترکیب گیاهی با ترکیب پیش‌ساز دیگر) برای نیاز صنعت داروسازی صورت می‌گیرد و دلیلش این است که کشورهای صادرکننده روی تجهیزات و سیستم‌هایی پیشرفت کرده‌اند که منجر به استخراج محصول مناسب می‌شود. ما تکنولوژی روز و تکینک‌های جداسازی بخش‌های مورد نیاز ماده موثره گیاه را در اختیار نداریم. از سوی دیگر بحث صرفه نسبت به مقیاس هم مطرح است، یعنی اگر سرمایه‌گذاری انجام نشود و محصول مورد نیاز را از کشورهای دیگر بخریم به صرفه‌تر خواهد شد. اما به طور کلی باید گفت مشابه بسیاری از بخش‌های صنعتی دیگر در کشور، در این حوزه هم ما سرمایه‌گذاری اصولی و برنامه‌ریزی شده نداشتیم تا شاهد توسعه آن باشیم.
معروف‌ترین گیاهانی که در صنعت دارو مورد استفاده قرار می‌گیرند، کدام‌ها هستند؟
ترکیبات زیادی در گیاهان دارویی وجود دارد که خاصیت درمانی دارند و برای تولید دارو از آنها استفاده می‌شود. از جمله گیاه سنا به عنوان ملین، گیاه آویشن برای شربت‌های سرماخوردگی گیاهی، عصاره‌های گل سرخ برای بهبود عملکرد دستگاه گوارش مفید، تخم کدو برای سلامت قلب، پوست و مو، سلامت روان، پروستات و دستگاه ادراری یا عصاره گوجه فرنگی برای کاهش خطر بیماری قلبی و سرطان.
ایران در حوزه گیاهان دارویی و کشت آنها ظرفیت خوبی دارد اما حتی درباره بخشی از گیاهان که به شکل بومی در کشور وجود دارند یا مواد اولیه مورد نیاز داروی گیاهی، بخش قابل توجهی به شکل واردات تامین می‌شود
چرا گفته می‌شود که گیاهان دارویی با وجود تمام فوایدشان خطرناک هم هستند؟
گیاهان دارویی هم مزیت دارند و هم خطرات و عوارض بسیار زیاد که ناشی از خطرات مصرف خود آنها و عوارض ناشی از وجود آلودگی، قارچ، کپک و سموم است. به عنوان مثال مصرف بیش از حد زعفران، زردچوبه و حتی عصاره‌های آنها می‌تواند خطرات زیادی از جمله مرگ داشته باشد. در حالی که عموم مردم تصور می‌کنند که گیاهان دارویی چون از گیاهان تامین می‌شوند، عارضه خاصی ندارند اما درباره همین دوگیاه بهتر است آگاه باشند که زردچوبه می‌تواند منجر به بروز عوارضی از جمله حالت تهوع شدید، خونریزی، افت فشارخون، مشکلات و دردهای معده، بروز مشکلات باروری، سردردهای شدید و مزمن، فقرآهن و ناباروری در موارد مصرف شدید داشته باشد. از عوارض سوءمصرف زعفران هم مسمومیت غذایی، اسهال، زردی چشم و پوست، خون‌دماغ، بی‌حسی پلک‌ها و لب‌ها، زردی غشای مخاطی و... است. از سوی دیگر امکان وجود ناخالصی و باقیمانده سموم در سطح محیط زیست هم در این محصولات وجود دارد. گونه‌هایی هم که در مناطق مختلف کشت یا برداشت می‌شوند می‌توانند مقدار متفاوت ماده موثره داشته باشند و مصرف آنها عوارضی را ایجاد کند. حتی ممکن است در تولید داروهای گیاهی استانداردسازی هم صورت نگرفته باشد.
یعنی در تولید این داروها به چنین مسائلی توجه نمی‌شود؟
تولید داروی گیاهی به اشکال مختلف از جمله قرص، کپسول، پماد و... چند رکن دارد، شامل طراحی فرمولاسیون، استانداردسازی و... در مرحله آزمایشگاهی پایداری محصول مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که به میزان مورد استفاده از بخش موثره گیاه و شکل دارویی در اثربخشی خاصیت دارویی چه میزان تاثیر دارد. البته علاوه بر آزمایش‌های آزمایشگاهی از منابع بین‌المللی هم استفاده می‌شود و نکته مهم اینجاست که در تولید داروهای گیاهی استانداردها و سختگیری‌های کمتری نسبت به داروهای شیمیایی وجود دارد. در مرحله بعدی ماده موثره گیاه در کنار مواد موثره دیگر در شکل مناسب برای بسته‌بندی و عرضه آماده می‌شود و پس از انجام آزمایش‌های نهایی و زمانی که تمام استانداردها را پاس کرد، وارد مسیر آزادسازی و مصرف عموم می‌شود. با وجود تمام نظارت‌ها مساله اینجاست که ما با چالش مصرف خودسرانه محصولات سلامت‌محور در کشور مواجه هستیم و این خطرات می‌تواند با این سوءمصرف تشدید شوند. برخی از این محصولات هم در سطح بازار خارج از نظارت سازمان غذا و دارو عرضه می‌شوند که وجود ناخالصی و باقیمانده سموم در آنها محتمل‌تر است.
آیا ایران جزو کشورهای موفق در حوزه داروهای گیاهی است؟
در سند ملی و چشم‌انداز حوزه سلامت و دارویی کشور، اولویت زیادی به داروهای طبیعی و گیاهی داده شده تا حدی که در جایگاه‌های پیشگیری و درمانی رتبه بالایی داشته باشند. وزارت بهداشت هم در این زمینه حمایت‌های لازم را دارد. اما این حوزه هنوز به چنین جایگاهی نرسیده و سهم زیادی از کل بازار دارویی کشور ندارند. البته ایران جزو کشورهای ناموفق در تولید داروهای گیاهی نیست اما پیشرفت چندانی هم نداشته است، چون به طور کلی صنعت دارویی کشور نیاز به تقویت دارد. این نکته را هم باید گفت که گیاهان دارویی به اندازه‌ای که در هدفگذاری مدنظر بوده موفق نبوده‌اند اما در بازار دارویی، منجر به ایجاد تنوع و کسب رضایت نسبی مردم شده‌اند.
گیاهان دارویی هم مزیت دارند و هم خطرات و عوارض بسیار زیاد که ناشی از خطرات مصرف خود آنها و عوارض ناشی از وجود آلودگی، قارچ، کپک و سموم است. به عنوان مثال مصرف بیش از حد زعفران، زردچوبه و حتی عصاره‌های آنها می‌تواند خطرات زیادی از جمله مرگ داشته باشد
برخی از این گیاهان در تولید داروهای مهم هم به کار گرفته می‌شوند؛ در این باره هم توضیح می‌دهید؟
اینطور نیست که این گیاهان تنها منجر به تولید همین محصولات ساده شوند و برخی از آنها نقش بسیار مهم و حساس در ترکیبات برخی داروها دارند. مثل تریاک که از گیاه خشخاش گرفته و انواع داروهای ضددرد و ضد سرفه از آن تولید می‌شود. یا از گیاهی به نام دیجی‌توکسین یا انگشت‌دانه داریم که سال‌هاست در استخراج داروی قلبی به نام دیگوکسین نقش دارد. از گیاهی به نام وینکا هم داروی ضدسرطان تولید می‌شود. روی این گیاهان کار شده و با روش‌های شیمیایی بسیار دقیق و کارآزمایی‌های بالینی داروهای مهمی از آنها تولید می‌شود. حتی برخی داروهای ضد ویروس یا ضد باکتری هم از منشا داروهای گیاهی استخراج شده‌اند. قارچ‌ها هم در کتگوری گیاهان هستند و از آنها برای رشد و به دست آوردن داروهای شیمیایی مورد استفاده می‌شود.
آیا گیاهی داریم که مردم برای یک درمان خاص بتوانند به صورت مستقیم از آنها استفاده کنند؟
در طب سنتی و قدیمی این مساله وجود داشته و از برگ و ریشه گیاهان در قالب دمنوش‌ها یا جوشیده‌ها، ضماد یا پماد محصولاتی را برای درمان استفاده می‌کردند. همین حالا هم برخی گیاهان مثل بارهنگ، چهارتخمه، آویشن، زعفران (مصرف مناسب) مورد استفاده مردم است اما هیچ شاخص مشخصی وجود ندارد که چه میزان از آنها چه اثرات درمانی یا پیشگیرانه دارد. به طور کلی برای زندگی مدرن چنین چیزی جوابگو نیست چون هیچ معیار و اندازه مشخصی برای آنها ایجاد نمی‌کند و حتی می‌تواند منجر به بروز آسیب هم شود. اما به هر صورت برخی اعتقاد دارند و استفاده می‌کنند.