به گزارش همشهری آنلاین با شروع نهضت مشروطه، رئیسعلی درحالی‌که ۲۵سال بیشتر نداشت، یکی از پیشگامان مشروطه‌خواه در جنوب ایران شد و با همراهی دیگر مشروطه‌خواهان، بوشهر را از حاکمیت استبداد قاجاریه خارج کرد.
رئیسعلی دلواری زاده روستای دلوار از توابع تنگستان بوشهر بود. روستای دلوار بندر کوچکی است، در پنجاه کیلومتری بوشهر که مرکز یکی از بخش‌های ساحلی شهرستان تنگستان است. واژه دلوار به معنای دلاور است که گاه دلبار هم گفته می‌شود. شغل مردم دلوار اغلب ماهی‌گیری و سفر به شیخ نشین‌هاست. موقعیت دلوار به‌گونه‌ای است که کشتی‌های بزرگ می‌توانند در ساحل آن پهلو بگیرند و به همین دلیل در مقاطعی از تاریخ ایران نامی از آن ذکر شده است. بندر دلوار که جمعیت آن حدود ۷۰۰ نفر بود، بزرگترین نقش را در دفاع از خاک ایران در سال ۱۹۱۴ میلادی در مقابل حمله دوم قوای انگلیس داشت.
او علیه حکومت دیکتاتوری محمدعلی‌شاه قاجار دست به اسلحه برد و به درخواست ملاعلی تنگستانی و سیدمرتضی مجتهداهرمی که مخالف استبداد محمدعلی‌شاه قاجار بودند، بوشهر را از سلطه عمال شاه قاجار آزاد کرد و ۹ماه شهر را در کنترل داشت. در آن اوضاع آشفته جنگ جهانی اول، با اینکه ایران اعلام بی‌طرفی کرده بود، بوشهر از سوی انگلیسی‌ها اشغال شد.
نیروهای انگلیسی پرچم ایران را از دارالحکومه پایین کشیدند و به جایش پرچم خودشان را زدند؛ تلگرافخانه، گمرک، پست، فرمانداری و بقیه ادارات دولتی را گرفتند و در شهر حکومت نظامی اعلام کردند.
شروع جنگ جهانی اول و اشغال بوشهر توسط انگلیسی‌ها، رئیسعلی را برای دفاع از بوشهر و جلوگیری از پیشروی نیروهای انگلیسی آماده کرد. انگلیسی‌ها تصمیم گرفتند به دلوار حمله کنند. خبر حرکت کشتی‌های جنگی انگلیس به سمت دلوار، خیلی زود به شهر رسید. رئیسعلی و نیروهایش هم در ساحل دریا، سنگر ساختند. به فاصله کمی نیروهای انگلیسی به دلوار رسیدند و جنگ شروع شد. رئیسعلی دلواری با کسب تکلیف از علما و بسیج نیروهای مردمی در اوایل رمضان ۱۳۳۳ قمری خود را برای دفاع از بوشهر و جلوگیری از پیشروی نیروهای انگلیسی آماده کرد و توانست آنها را شکست دهد. روزنامه‌های محلی آن زمان نوشتند: «زنده رستم علی شاه رئیسعلی دلواری که ایران را زنده کرد».
انگلیسی‌ها دیگر به دلوار حمله نکردند. برعکس، رئیسعلی به فکر یک حمله همه‌جانبه به بوشهر بود تا انگلیسی‌ها را از شهر بیرون کند. اما زمان شبیخون به نیروهای انگلیسی در ۱۲ شهریور ۱۲۹۴ در محلی به نام «تنگک صفر» توسط فردی نفوذی به نام غلام‌حسین تنگکی، از پشت سر هدف گلوله قرار گرفت و در ۳۳ سالگی به شهادت رسید. پیکر او نیز بنا بر وصیتش، در جوار حرم علی‌بن‌ابیطالب(ع) در وادی‌السلام نجف اشرف دفن شد. سالگرد شهادت رئیسعلی دلواری در تقویم ملی به‌عنوان «روز ملی مبارزه با استعمار» نامگذاری شده است.
پنجمی‌ها و سرگذشت دلواری
سال ۱۳۹۹ گروه تالیف کتاب‌های درسی وزارت آموزش و پرورش با هدف آشنایی کودکان با رئیسعلی دلواری، سردار مبارزه با استعمار پیر انگلیس داستان زندگی این مبارز جنوبی را وارد جدیدترین چاپ کتاب فارسی پنجم دبستان کرد و دانش‌آموزان نیز با زندگینامه او آشنا می‌شوند.
موزه دلواری
خانه رئیسعلی دلواری یکی از جاهای دیدنی بوشهر در تنگستان است. سابقه این خانه به دوره قاجاریه می‌رسد. خانه به‌دلیل تعلق داشتن به رئیسعلی، سردار تنگستان، شهرت یافته است. خانه رئیسعلی دلواری به موزه‌ای تبدیل شده است که گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ معاصر از آن بازدید می‌کنند. معماری دیوارهای خانه رئیسعلی دلواری سفید رنگ هستند. سفیدی خانه همانند نگینی در دلوار می‌درخشد و چشمان گردشگران را به خود خیره می‌کند.