کورتیزول یک هورمون استروئیدی است که غدد آدرنال (غدد درون‌ریز در بالای کلیه) آن را تولید و آزاد می‌کنند. کورتیزول بر چندین جنبه از بدن تأثیر می‌گذارد و عمدتاً وظیفه آن تنظیم پاسخ مغز به استرس است. استرس و برخی شرایط زمینه‌ای (مانند ژنتیک) می‌تواند سطح کورتیزول شما را افزایش دهد. سطوح بالای کورتیزول می‌تواند باعث طیف وسیعی از علائم از جمله افزایش وزن، آکنه (جوش) و خستگی شود. همه افراد هر از چند گاهی کورتیزول بالایی دارند و سطوح آن در طول روز متفاوت است.
بالا بودن هورمون کورتیزول بخشی از پاسخ طبیعی بدن شما به تهدیدات آسیب یا خطر محسوب می‌شود. اما، اگر بدن شما به طور مداوم کورتیزول بیش از حد تولید می‌کند، معمولاً نشان دهنده یک مشکل اساسی در سلامت شما است. برای اینکه متوجه شویم هورمون کورتیزول چیست و دقیقاً سطح غیر نرمال آن چه علائمی دارد، به خواندن ادامه دهید.
هورمون کورتیزول چیست؟
کورتیزول (Cortisol) یک هورمون گلوکوکورتیکوئیدی (glucocorticoids) است که غدد فوق کلیوی شما آن را تولید و آزاد می‌کنند. هورمون‌ها مواد شیمیایی هستند که عملکردهای مختلف بدن را با انتقال پیام از طریق خون به اندام‌ها، پوست، ماهیچه‌ها و سایر بافت‌ها هماهنگ می‌کنند. این سیگنال‌ها به بدن شما می‌گویند که چه کاری را در چه زمانی باید انجام دهد.
گلوکوکورتیکوئیدها نوعی هورمون استروئیدی هستند. آنها التهاب را در تمام بافت‌های بدن شما سرکوب می‌کنند و متابولیسم را در عضلات، چربی، کبد و استخوان‌ها کنترل می‌کنند. گلوکوکورتیکوئیدها همچنین بر چرخه خواب و بیداری تأثیر می‌گذارند.
غدد درون‌ریز در بالای کلیه که به عنوان «غدد فوق کلیوی» نیز شناخته می‌شوند، غدد مثلثی شکل کوچکی هستند که در بالای هر یک از دو کلیه شما قرار دارند. آنها بخشی از سیستم غدد درون‌ریز هستند.
بیشتر بخوانید: عوارض استرس و فکر زیاد ؛ آسیب خطرناکی که استرس طولانی به بدن می‌زند
نقش هورمون کورتیزول در بدن
هورمون کورتیزول چیست؟ کورتیزول هورمون ضروری‌ای به حساب می‌آید که تقریباً بر هر اندام و بافت بدن تأثیرگذار است. نقش‌های مهم زیادی ایفا می کند، از جمله:
- تنظیم استرس
- تنظیم متابولیسم
- تنظیم فشار خون
- کاهش التهاب
- افزایش قند خون
- بهبود چرخه خواب
بدن انسان به طور مداوم میزان کورتیزول را برای حفظ سطوح هموستاز (سطوح تعادل بدن) کنترل می‌کند. زیرا احتمالاً همانطور که می‌دانید، میزان بالاتر یا پایین‌تر از حد طبیعی کورتیزول می‌تواند برای سلامتی مضر باشد.
تنظیم استرس
در مواقع استرس، بدن می‌تواند پس از ترشح هورمون‌های «جنگ و گریز» خود (مانند آدرنالین) کورتیزول ترشح کند، بنابراین شما حتی پس از رفع خطر، همچنان در حالت آماده‌باش هستید. علاوه‌بر این، کورتیزول باعث آزاد شدن گلوکز (قند) از کبد برای دریافت انرژی سریع در زمان استرس می‌شود.
تنظیم متابولیسم
کورتیزول به کنترل نحوه استفاده بدن از چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها برای استفاده از انرژی کمک می‌کند. این هورمون با به حرکت درآوردن گلوکز، اسیدهای چرب آزاد و اسیدهای آمینه از ذخایر درون‌زا، دسترسی به تمام بسترهای سوخت بدن را افزایش می‌دهد. بنابراین، از آنجایی که کورتیزول یک هورمون کاتابولیک کلی است؛ هنگامی که بیش از حد آزاد شود، توده بدون چربی بدن و توده عضلانی را کاهش می‌دهد و ممکن است مصرف انرژی را نیز افزایش دهد.
تنظیم فشار خون
هنوز روش دقیقی که کورتیزول فشار خون را در انسان تنظیم می‌کند، مشخص نیست. با این حال، سطوح بالای کورتیزول می‌تواند باعث فشار خون بالا و سطوح پایین‌تر از حد طبیعی کورتیزول می‌تواند باعث فشار خون پایین شود.
کاهش التهاب
در فواصل کوتاه، کورتیزول می‌تواند با محدود کردن التهاب، ایمنی بدن را تقویت کند. با این حال، اگر سطح کورتیزول انسان به طور مداوم بالا باشد، بدن می‌تواند به داشتن کورتیزول بیش از حد در خون عادت کند که می‌تواند منجر به التهاب و تضعیف سیستم ایمنی شود.
افزایش قند خون
در شرایط عادی، کورتیزول می‌تواند اثر انسولین (هورمونی که لوزالمعده برای تنظیم قند خون می‌سازد) را متعادل کند. کورتیزول با آزاد کردن گلوکز ذخیره شده، قند خون را افزایش داده، در حالی که انسولین قند خون را کاهش می‌دهد. سطوح بالای کورتیزول مزمن، می‌تواند منجر به افزایش مداوم قند خون (هیپرگلیسمی) شود. سطح بالای قند خون نیز می‌تواند منجر به دیابت نوع 2 باشد.
بهبود چرخه خواب
در حالت نرمال، هنگام عصر که به خواب می‌روید، سطح کورتیزول کمتری دارید و صبح درست قبل از بیدار شدن، این هورمون به اوج خود می‌رسد. این نشان می‌دهد که کورتیزول نقش مهمی در شروع بیداری ایفا می‌کند و در ریتم شبانه‌روزی بدن نقش دارد.
مکانیزم کنترل سطح کورتیزول در بدن
حال که متوجه شدیم هورمون کورتیزول چیست و چه نقشی در بدن ما دارد، بهتر است به سراغ مکانیزم آزادسازی آن برویم. آزادسازی کورتیزول تحت کنترل محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال (HPA) بوده که هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین (CRH) توسط هسته پارا بطنی (PVN) هیپوتالاموس ترشح می‌شود.
محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال (HPA) یک سیستم ارتباطی بین سه اندام بوده و برای مدیریت استرس بدن ما بسیار مهم است. این اندام‌های سیستم غدد درون‌ریز یک حلقه بازخورد از هورمون‌ها ایجاد می‌کنند تا واکنش استرس بدن انسان را تنظیم و متعادل کنند.
به طور خاص، محور HPA یک سیستم عصبی غدد درون‌ریز است. این شامل سلول‌هایی است که هورمون‌ها را در خون (از طریق سیستم غدد درون‌ریز) در پاسخ به تحریک سیستم عصبی آزاد می‌کنند.
نحوه تشخیص سطح کورتیزول در بدن
حالا که دانستید هورمون کورتیزول چیست، بد نیست با روش تشخیص آن هم آشنا شوید. کورتیزول گاهی اوقات «هورمون استرس» هم نامیده می‌شود. «تست کورتیزول» سطح کورتیزول را در خون، ادرار یا بزاق اندازه‌گیری می‌کند تا ببیند آیا سطح کورتیزول بدن طبیعی است؟
این آزمایش نیاز به نمونه خون، ادرار، بزاق یا ترکیبی دارد. نتایج می‌تواند به پزشکان کمک کند تا تشخیص دهند که آیا شما مبتلا به بیماری‌های زیر هستید یا خیر:
- بیماری آدیسون: این بیماری به عنوان هیپوکورتیزولیسم یا نارسایی اولیه آدرنال نیز شناخته می‌شود. این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که بدن شما کورتیزول بسیار کمی داشته باشد.
- سندرم کوشینگ: این بیماری هیپرکورتیزولیسم نیز نامیده می‌شود. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که بدن شما کورتیزول بیش از حد داشته باشد.
- تومور موثر بر تولید کورتیزول: تومورهای مختلف ممکن است باعث افزایش سطح کورتیزول شوند.
تست کورتیزول گاهی اوقات با این نام‌ها نیز شناخته می‌شوند:
- کورتیزول رایگان Free cortisol
- کورتیزول بزاقی Salivary cortisol
- کورتیزول ادرار Urinary cortisol
سطح نرمال کورتیزول چیست؟
ممکن است برایتان سوال پیش بیاید که سطح نرمال هورمون کورتیزول چیست؟ باید بدانید که سطح کورتیزول در خون، ادرار و بزاق معمولاً در اوایل صبح به اوج خود می‌رسد، در طول روز کاهش می‌یابد و در حدود نیمه شب به پایین‌ترین سطح خود دست می‌یابد. اگر در شیفت شب کار کنید و در ساعات مختلف روز بخوابید، این الگو می‌تواند تغییر کند.
برای اکثر آزمایش‌هایی که سطح کورتیزول را در خون اندازه‌گیری می‌کنند، محدوده‌های طبیعی عبارتند از:
- 6 صبح تا 8 صبح: 10 تا 20 میکروگرم در دسی‌لیتر.
- حدود ساعت 4 بعد از ظهر: 3 تا 10 میکروگرم در دسی‌لیتر.
البته باید بدانید که محدوده طبیعی می‌تواند از آزمایشگاهی به آزمایشگاه دیگر، زمانی به زمان دیگر و فردی به فرد دیگر متفاوت باشد.
بیشتر بخوانید: آشنایی با نشانه‌های عدم تعادل هورمونی
علت کاهش سطح کورتیزول چیست؟
ترشح کورتیزول عمدتاً توسط سه ناحیه مرتبط با یکدیگر در بدن کنترل می‌شود: هیپوتالاموس در مغز، غده هیپوفیز و غده فوق کلیوی. این محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال نام دارد. بیایید بررسی کنیم که علت کاهش سطح هورمون کورتیزول چیست.
هنگامی که سطح کورتیزول در خون پایین است، گروهی از سلول‌ها در ناحیه‌ای از مغز به نام هیپوتالاموس، هورمون آزاد کننده کورتیکوتروفین ترشح می‌کنند که باعث می‌شود غده هیپوفیز، هورمون دیگری به نام هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک را در جریان خون ترشح کند. سطوح بالای هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک در غدد فوق کلیوی شناسایی می‌شود و ترشح کورتیزول را تحریک می‌کند و باعث افزایش سطح کورتیزول در خون می‌شود.
با افزایش سطح کورتیزول، بدن شروع به مسدود کردن ترشح هورمون آزاد کننده کورتیکوتروفین از هیپوتالاموس و هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک از هیپوفیز می‌کند. در نتیجه، سطح هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک شروع به کاهش می‌کند که سپس منجر به کاهش سطح کورتیزول می‌شود. به این حلقه بازخورد منفی می گویند.
داشتن سطح کورتیزول کمتر از حد طبیعی (هیپوکورتیزولیسم) نارسایی آدرنال در نظر گرفته می‌شود. دو نوع نارسایی آدرنال وجود دارد: اولیه و ثانویه. علل نارسایی‌های آدرنال عبارتند از:
- نارسایی اولیه آدرنال: نارسایی اولیه آدرنال معمولاً توسط یک واکنش خود ایمنی ایجاد می‌شود که در آن سیستم ایمنی بدن بدون هیچ دلیل شناخته شده‌ای به سلول‌های سالم غدد فوق کلیوی حمله می‌کند. این بیماری آدیسون نامیده می‌شود. غدد آدرنال همچنین می‌توانند در اثر عفونت یا از دست دادن خون بافت‌ها، آسیب ببینند (خونریزی آدرنال). همه این شرایط تولید کورتیزول را محدود می‌کنند.
- نارسایی ثانویه آدرنال: اگر فرد غده هیپوفیز کم‌کار (هیپوفیتاریسم) یا تومور هیپوفیز داشته باشد، می‌تواند تولید ACTH را محدود کند. ACTH همان هورمونی است که به غدد فوق کلیوی سیگنال می‌دهد که کورتیزول بسازند. بنابراین ACTH محدود منجر به تولید محدود کورتیزول می‌شود.
همچنین فرد می‌تواند پس از قطع درمان با داروهای کورتیکواستروئیدی، سطح کورتیزول پایین‌تر از حد طبیعی داشته باشد. به‌خصوص اگر پس از مدت زمان مصرف، استفاده از آنها را خیلی سریع متوقف کنید.
بیشتر بخوانید: غلظت کورتیزول در موی سر معیار سنجش استرس
علائم سطح کورتیزول پایین
علائم سطوح پایین‌تر از حد طبیعی کورتیزول یا نارسایی آدرنال عبارتند از:
- خستگی
- کاهش وزن ناخواسته
- اشتهای ضعیف
- فشار خون پایین
علت افزایش سطح کورتیزول چیست؟
تجربه سطوح بالای غیر طبیعی کورتیزول (هیپرکورتیزولیسم) برای مدت طولانی معمولاً سندرم کوشینگ در نظر گرفته می‌شود که یک بیماری نادر است. علل بالاتر از حد طبیعی کورتیزول و سندرم کوشینگ عبارتند از:
- مصرف مقادیر زیادی از داروهای کورتیکواستروئیدی (مانند پردنیزون، پردنیزولون یا دگزامتازون)
- تومورهایی که هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) تولید می‌کنند و معمولاً در غده هیپوفیز یافت می‌شوند. به ندرت، تومورهای عصبی غدد درون‌ریز در سایر قسمت‌های بدن (مانند ریه‌ها) می‌توانند باعث افزایش سطح کورتیزول شوند.
- تومورهای غده آدرنال یا رشد بیش از حد بافت آدرنال (هیپرپلازی) که باعث تولید بیش از حد کورتیزول می‌شود.
علائم سطح کورتیزول بالا
علائم سندرم کوشینگ به میزان افزایش سطح کورتیزول بستگی دارد. علائم و نشانه‌های رایج سطوح بالاتر از حد طبیعی کورتیزول عبارتند از:
- افزایش وزن به خصوص در صورت و شکم
- رسوبات چربی بین تیغه‌های شانه
- علائم کشش گسترده و بنفش روی شکم
- ضعف عضلانی در قسمت بالای بازوها و رانها
- قند خون بالا که اغلب به دیابت نوع 2 تبدیل می‌شود
- فشار خون بالا
- رشد بیش از حد مو (هیرسوتیسم) در بانواناستخوان‌های ضعیف (پوکی استخوان) و شکستگی
چگونه سطح هورمون کورتیزول را کاهش دهیم؟
اگر سندرم کوشینگ (سطوح بسیار بالای کورتیزول) دارید، یا مبتلا به نارسایی آدرنال (سطوح بسیار پایین کورتیزول) هستید، برای کاهش یا افزایش سطح کورتیزول خود نیازمند پزشک هستید. درمان معمولاً شامل دارو یا جراحی است. همانطور که در بخش «هورمون کورتیزول چیست» هم اشاره شد، این هورمون نقش بسیار مهمی در بدن دارد. بنابراین برای حفظ تعادل آن باید محتاط باشید.
با این همه، به طور کلی چندین کار روزمره وجود دارد که می‌توانید برای کاهش یا افزایش سطح کورتیزول و حفظ آن در محدوده بهینه انجام دهید، از جمله:
- خواب با کیفیت: مشکلات مزمن خواب، مانند آپنه انسدادی خواب، بی‌خوابی یا کار در شیفت شب، با سطوح بالاتر کورتیزول مرتبط است.
- ورزش منظم: ورزش منظم به بهبود کیفیت خواب و کاهش استرس کمک می‌کند که می‌تواند به کاهش سطح کورتیزول در طول زمان منجر شود.
- محدود کردن استرس و الگوهای تفکر اضطراب‌آور: آگاهی از الگوی تفکر، تنفس، ضربان قلب و سایر نشانه‌های تنش به افراد کمک می‌کند استرس را در زمان شروع آن تشخیص دهند و در جلوگیری از بدتر شدن آن نقش داشته باشند.
- تمرینات تنفس عمیق: تنفس کنترل شده به تحریک سیستم عصبی پاراسمپاتیتک، سیستم «استراحت و هضم» کمک کرده و کاهش سطح کورتیزول را به دنبال دارد.
- لذت بردن و خندیدن: خندیدن باعث ترشح اندورفین و سرکوب کورتیزول می‌شود. شرکت در فعالیت‌های سرگرم‌کننده نیز می‌تواند احساس سلامتی را افزایش دهد. این کارها ممکن است سطح کورتیزول شما را کاهش دهند.
- روابط سالم: روابط جنبه مهمی از زندگی انسان‌ها است. داشتن روابط پرتنش و ناسالم با عزیزان یا همکاران می‌تواند باعث استرس مکرر و افزایش سطح کورتیزول شود.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
در حالی که چندین کار وجود دارد که می‌توانید برای محدود کردن استرس خود و در نتیجه مدیریت سطح کورتیزول خود انجام دهید، گاهی اوقات داشتن سطوح غیرطبیعی بالا یا پایین کورتیزول از کنترل شما خارج است.
اگر علائم سندرم کوشینگ یا نارسایی آدرنال را تجربه کردید (به بخش‌های بالاتر مراجعه کنید)، با پزشک تماس بگیرید. همچنین اگر در مورد سطح استرس روزانه خود نگران هستید، با یک روان‌شنا یا روان‌پزشک در مورد اقداماتی که می‌توانید برای به حداقل رساندن استرس خود و سالم ماندن انجام دهید، صحبت کنید.
سخن پایانی
در این مقاله تلاش کردیم تا به شما توضیح دهیم که هورمون کورتیزول چیست. احتمالا تا اینجای کار متوجه شدید که سطوح بالای کورتیزول با مدیریت ضعیف می‌تواند عواقب جدی برای سلامت شما داشته باشد. کورتیزول بالا در صورت درمان نشدن می‌تواند خطر ابتلا به بیماری‌های جدی را افزایش دهد، از جمله:
- بیماری قلبی-عروقی
- پوکی استخوان
- مقاومت به انسولین و دیابت
- اختلالات روانی
بنابراین به شما توصیه می‌شود تا در صورت دیدن علائم و نشانه‌ها، هر چه سریع‌تر با پزشک غدد یا روان‌شناس/روان‌پزشک ارتباط برقرار کنید.