به گزارش همشهری آنلاین، ساختمان کتابخانه ملی در خیابان ۳۰ تیر از گذشته‌های دور به عنوان مکان اصلی و نماد کتابخانه ملی ایران محسوب می‌شد که در سال‌های اخیر این وضعیت دستخوش تغییر و تحولاتی شد و این ساختمان در چند سال گذشته به کتابخانه مجلس و موزه علم برای مدتی واگذار شد که همچنان در اختیار آنهاست و به‌رغم پایان یافتن زمان مقرر، این ساختمان به کتابخانه ملی تحویل داده نشده است. در این شرایط، انتخاب رئیس جدید سازمان اسناد و کتابخانه ملی با اقدامات و تحرکات تازه‌ای در این سازمان همراه شده و غلامرضا امیرخانی گفته است: برنامه تازه‌ای برای ساختمان کتابخانه ملی در خیابان ۳۰ تیر داریم و در بازدیدی که اخیرا انجام شده، بر تخلیه هرچه سریع‌تر آن تاکید شده و در حال حاضر ساختمان تعطیل است و منتظر جابجایی لوازم هستیم. او در ادامه یادآوری کرده است: «ساختمان ۳۰ تیر نماد کتابخانه‌های تهران است. قدیمی‌ترین کتابخانه تهران را کتابخانه مجلس می‌دانند اما شناخت ما از ساختمان کتابخانه مجلس چیز دیگری است. ساختمان ۳۰ تیر در سال ۱۳۱۶ راه‌اندازی شده و از منظر سابقه، نماد کتابخانه‌های تهران شناخته می‌شود. ساختمان ۳۰ تیر در واقع می‌شود ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی در قلب تهران. این کتابخانه‌ای در اختیار عموم خواهد بود که خدمات‌رسانی خواهد کرد. مانند کتابخانه ملی فرانسه که یک بخش اصلی دارد و یک بخش هم در خیایان ریشیلیو است و ساختمان جدیدتر آن محسوب می‌شود.
- تاریخچه تشکیل مجموعه کتابخانه
تاریخچه تشکیل مجموعه کتابخانه به آغاز دهه ۱۲۴۰ بازمی گردد. ۱۲ سال پس از تاسیس مدرسه دارالفنون در تهران در سال ۱۲۴۳ کتابخانه کوچکی در آن مدرسه شکل گرفت که بعدها هسته اولیه مجموعه کتابخانه ملّی ایران به حساب آمد. در سال ۱۳۱۶ انجمن معارف، کتابخانه ملی معارف را با مجموعه‌ای که با کوشش فراوان گردآوری کرده بود، در جنب مدرسه دارالفنون، تأسیس کرد. واژه ملّی بـه کـار رفتـه، به این معنی بـود کـه این کتابخانه هیچ گونه وابستگی به دولت ندارد. از این رو، نباید کتابخانه ملی معارف را سلف کتابخانه ملـی ایـران دانست. در اواخر سال ۱۳۱۳ مهدی بیانی کـه به ریاست کتابخانه عمومی معارف منصوب شـده بـود، تأسیس کتابخانه ملّی ایران را بـه علی اصغر حکمت، وزیـر معـارف، پیشنهاد کرد وموافقت وی را جلب کرد. کتابخانه ملی که پیش از انقلاب زیر نظر اداره‌کل کتابخانه‌های وزارت فرهنگ و هنر فعالیت خود را شروع کرد، بعد از انقلاب تحت نظر وزارت فرهنگ و آموزش قرار گرفت؛ اما در نهایت در سال ۱۳۶۹، به موجب قانون اساس‌نامه کتابخانه ملی ایران مصوب مجلس شورای اسلامی، سازمان کتابخانه ملی ایران به‌عنوان سازمانی مستقل تحت نظر نهاد ریاست جمهوری درآمد. در سال ۱۳۸۱ سازمان اسناد کشور با کتابخانه ملی ایران ادغام شد و نام سازمان اسناد و کتابخانه ملی به خود گرفت. در حال حاضر این نهاد در دو ساختمان کتابخانه ملی ایران و گنجینه اسناد ملی ایران در تهران قرار دارد و با چهار معاونت کتابخانه ملی، اسناد ملی (آرشیو)، پژوهش و دیجیتال و معاونت توسعه مدیریت و منابع انسانی فعالیت می‌کند.
- تحویل نسخه‌های چاپی و خطی به کتابخانه ملی
سازمان اسناد و کتابخانه ملی علاوه بر تهران به‌منظور دسترسی ساکنان مناطق مختلف کشور دارای شعبه‌هایی در استان‌های آذربایجان شرقی، اصفهان، بوشهر، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان فارس، کرمان، گیلان، همدان و یزد است. در خردادماه سال ۱۳۱۶مجموعاً ۱۳۷۱۲ نسخـه چاپی و خطی (در چند نوبـت) بـه کتابخانه تحویل داده شد. مجمـوعـه دیگـری کـه در زمـان افتتاح بـه کتـابخـانـه ملـی منتقـل شد، حدود ۵۰۰۰ جلد کتاب به زبان‌های روسی، فـرانسـوی و آلمانی متعلق به کتابخانه بانک استقراضی شوروی بود. پس از انقـلاب اُکتبـر ۱۹۱۷ کتاب‌های بانک استقراضی در اختیار کتابخانه ملّی قرارگرفت. بـا تلاش مهدی بیانی مجموعه کتابخانه عمومی معـارف که به ۳۰هزار نسخه خطـی و چـاپـی مـی‌رسیـد بـه ساختمان جدید(جنب مـوزه ایـران باستان) انتقال یافت و با نام کتابخانه ملی ایران در سوم شهریورسال ۱۳۱۶ افتتاح شد.
- نخستین ساختمان کتابخانه ملّی ایران
زیـربنای نخستین سـاختمان کتابخانه ملّی ایران ۵۵۰ متر در ۲طبقـه بود. طبقه اول مشتمل بود بر تالار نمایش، تـالار فـردوسـی، بخش نشـریـات و خدمات فنی؛ و طبقـه دوم بـه تالار مـطالعـه (برای حدود ۶۰ نفر) و مخازن کتاب‌ها اختصاص داشت. مخازن کتابخانه کلاً برای ۴۰۰۰۰ جلد کتاب طـراحی و ساخته شـده بـود. در نیمه دوم دهه ۱۳۳۰ ساختمان دیگـری به مساحت ۵۷۰ مترمربع زیربنا در حد فاصل ساختمان قبلی و دیوار وزارت امور خارجه سـاختـه شـد و برای یک دهه، کتابخانه ملّی کمتر تحت فشار کمبود جا بود. پیشنهاد احداث یک کتابخانه ملّی دیگر بیشتر بـه این دلیل بود که کتابخانه ملّی موجود از زمان احداث بـه هیچ وجه، به گونه‌ای عمل نکرده بود که بتوان آن را یک کتابخانه ملّی بـا معیارها و استانداردهای کتابداری به حساب آورد. در واقـع کتابخانه ملّی ایـران در حـد یک کتابخانه عمومی و شاید یک قرائت‌خانه انجام وظیفه می کرد. همچنین از اوایـل دهـه ۱۳۴۰، بـه پوششی برای سازمان اداری ممیزی و سانسور بدل شده بود.
- ساختمان قدیم کتابخانه ملی
کتابخانه ملی ایران ابتدا در ساختمانی به مساحت ۳,۵۰۰ متر مربع در خیابان سی تیر یا قوام السلطنه و جبهه شمالی موزه ایران باستان قرار داشت که در سال ۱۳۱۶ شمسی افتتاح شده بود. ساختمان این کتابخانه را آندره گدار، معمار مشهور فرانسوی که طراحی موزه ملی ایران نیز از کارهای وی به شمار می‌رود، برعهده داشت. ساختمان قدیم کتابخانه ملی از دو طبقه تشکیل شده بود که طبقه اول تالار نمایش، تالار فردوسی، بخش نشریات و خدمات فنی و طبقه دوم به تالار مطالعه و مخازن کتاب‌ها اختصاص داشت. مخزن کتابخانه نیز برای ۴۰ هزار جلد کتاب طراحی و ساخته شده بود. چندین سال بعد با اضافه کردن ساختمانی بین کتابخانه و وزارت خارجه گسترش یافت و زیربنای ساختمان آن به هزار متر مربع رسید.
- ساختمان جدید کتابخانه ملی
پس از آن که مرکز خدمات کتابداری به کتابخانه ملی ایران افزوده شد، نیاز به فضایی بزرگ‌تر احساس شد؛ بنابراین بخشی از ساختمان نیاوران به کتابخانه ملی اختصاص داده شد؛ اما پراکندگی نیروها و بخش‌های مختلف موجب شد تا در سال ۱۳۶۹ ساخت ساختمانی واحد مطرح شود. در نتیجه منطقه عباس آباد تهران به‌عنوان محل احداث این مکان در نظر گرفته شد و ساخت کتابخانه ملی از سال ۷۴ تا ۸۴ به طول انجامید. ساختمان جدید کتابخانه ملی ایران ۹۷ هزار مترمربع زیر بنا و هشت طبقه دارد. معماری این ساختمان پلکانی و هرمی شکل و یادآور معماری ایرانی است. همین ویژگی معماری موجب شده است که فضاهای اصلی و تالارهای مطالعه نورگیری مناسب و خوبی داشته باشند به‌گونه‌ای که نور افق از نورگیرهای موجود بین طبقات و نور خط‌الرأسی از نورگیرهای سقف و پشت بام وارد شود و داخل سالن‌های و بخش‌های مختلف را روشن کند. ساختمان جدید دارای مجموعه‌ای از کتاب‌های مرجع و غیر مرجع چاپی، نسخه‌های خطی، کتاب‌های نادر و منابع غیرکتابی است و گنجایش چهار تا هفت میلیون جلد کتاب، نسخه و... را دارد. مجموعه اصلی در مخزن‌های بسته و در زیرزمین نگهداری می‌شود و منابع مرجع در سالن‌های مطالعه و در دسترس قرار دارد.
- ساختمان گنجینه اسناد ملی ایران
ساختمان گنجینه اسناد کتابخانه ملی در سال ۱۳۸۱ افتتاح شده است. این ساختمان ضد زلزله و مقاوم ۷,۵۰۰ متر مربع مساحت و ۳۶ هزار متر مربع زیربنا دارد. معماری ساختمان گنجینه اسناد به‌گونه‌ای طراحی شده است که یادآور زیگورات‌های باستانی است. این بنا روی یک کرسی بتنی گسترده مستطیل شکل ساخته شده که طبقات بالایی آن از مساحت کمتری برخوردار هستند. در نمای ساختمان نیز قوس‌ها و نقوش اسلیمی که از طرح‌ها و تزیینات معماری اسلامی به شمار می‌روند، به کار رفته است.