این گیاه نه تنها برای سلامتی مفید است، بلکه در اعتقادات و آداب و رسوم ایرانیان ریشه دارد. درست است که از اسپند اغلب به صورت دود کردن استفاده می‌شود، اما این گیاه به اشکال مختلف برای کاربردهای گوناگون به کار می‌رود. در این مقاله از «همشهری آنلاین» در مورد خواص اسپند و موارد استفاده از آن صحبت می‌کنیم.
اسپند چیست؟
اسپند (Peganum Harmala) گیاهی علفی و چند ساله بومی مناطق خشک خاورمیانه، شمال آفریقا، آسیای مرکزی و بخش‌هایی از مدیترانه است. این گیاه به دلیل ظاهر کوچک و پرپشت، دانه‌های مفید و گل‌های زیبا به ویژه در زمینه‌های فرهنگی، دارویی و معنوی کاربرد دارد. خواص اسپند به دلیل وجود آلکالوئیدهایی مانند هارمالین و هارمین است که به طور بالقوه اثرات ضد میکروبی و ضد افسردگی دارد. با این حال، این ترکیبات در مقادیر زیاد نیز سمی هستند و این گیاه را باید با احتیاط مصرف کرد.
اسفند در اواخر بهار در خاک شنی به خوبی رشد می‌کند و فقط به مقدار کمی آب نیاز دارد. این گیاه برای کشت نیاز به فضای گرم دارد. اگر خاک در محل رشد بسیار خشک باشد، ریشه‌های گیاه می‌توانند به عمق 6.1 متر و 2 سانتی متر ضخامت برسند. گل‌های اسفند به رنگ سفید هستند، اندازه آنها ممکن است از 2.5 تا 3.8 سانتی متر قطر متفاوت باشد و در انتهای هر ساقه شکوفا شوند. گل‌ها پنج گلبرگ و ده مادگی دارند. دانه‌ها کمی خمیده، مثلثی شکل و حدود 2 میلی متر طول دارند. رنگ دانه‌ها قهوه‌ای یا سیاه است. به طور عمده از دانه‌های این گیاه برای اهداف دارویی استفاده می‌شود.
ترکیبات موجود در اسپند
در ادامه به ترکیبات موجود در اسپند اشاره می‌کنیم:
- هارمین: هارمین یک آلکالوئید با خواص روانگردان است که به دلیل توانایی در عمل به عنوان یک مهارکننده مونوآمین اکسیداز (MAOI) شناخته می‌شود. این ماده در آئین‌ها و طب سنتی به خاطر اثرات آرام بخش خود شهرت دارد.
- هارمالین: یکی دیگر از آلکالوئیدهای روانگردان، هارمالین است که فعالیت MAOI قوی‌تر از هارمین است. این ماده می‌تواند سطح سروتونین را در مغز افزایش دهد و در زمینه‌های معنوی و درمانی مورد استفاده قرار گیرد.
- هارمالول: یک آلکالوئید جزئی با خواص آنتی اکسیدانی است که از دفاع بدن در برابر استرس اکسیداتیو حمایت می‌کند. همچنین از ویژگی‌های این ماده در خواص اسپند می‌توان به اثرات آرام بخش و تسکین دهنده آن اشاره کرد.
- پگانین: ترکیبی با فواید گشادکننده برونش و تنفسی است که به درمان آسم و سرفه کمک می‌کند. همچنین خواص ضد میکروبی قوی دارد و به اثرات بسیار شگفت انگیز دارویی آن میفزاید.
- فلاونوئیدها: ترکیبات گیاهی با اثرات آنتی اکسیدانی و ضد التهابی است که از سلامت کلی سلول حمایت می‌کنند. فلاونوئیدها به مزایای محافظتی اسفند در برابر بیماری‌های مزمن کمک می‌کنند.
- روغن‌های چرب: دانه‌ها حاوی روغن‌های چرب ضروری هستند که فواید تغذیه‌ای دارند و از سلامت پوست و مو حمایت می‌کنند. این روغن‌ها همچنین کاربرد گیاه را در داروهای سنتی مراقبت از پوست افزایش می‌دهند.
- تانن‌ها: تانن‌ها خواص قابض دارند و برای درمان زخم‌ها و تحریکات پوستی مفید هستند. آنها همچنین به فعالیت ضد میکروبی اسفند کمک می‌کنند و به عنوان یک نگهدارنده طبیعی عمل می‌کنند.
- کربوهیدرات‌ها: اینها منبع انرژی هستند و به مشخصات کلی تغذیه دانه‌ها کمک می‌کنند. کربوهیدرات‌ها همچنین در برخی از مصارف سنتی اسفند از فرآیندهای تخمیر پشتیبانی می‌کنند.
تاریخچه اسپند در فرهنگ ایرانی
گیاه اسپند جایگاه مهمی در فرهنگ و تاریخ ایران دارد و عمیقاً ریشه در سنت‌ها و باورهای کهن دارد. هزاران سال است که اسفند به عنوان یک عنصر محافظ برای دفع چشم شور و انرژی‌های منفی استفاده می‌شود. دانه‌های اسپند سوزانده می‌شوند و دود معطر تولید می‌کنند که گمان می‌رود فضاها را تصفیه می‌کند و برکت می‌آورد، عملی که با آیین‌های زرتشتی پیش از اسلام مرتبط است. در خانوارهای ایرانی، مخصوصاً در جشن‌ها یا رویدادهای مهم، سوزاندن اسپند یک آیین رایج است که نماد خوشبختی و محافظت معنوی است. این رسم ماندگار میراث فرهنگی غنی ایران را منعکس می‌کند و باورهای معنوی را با اعمال روزمره در هم می‌آمیزد.
خواص بی‌نظیر اسپند برای بدن
در ادامه به خواص اسپند برای بدن اشاره می‌کنیم:
خاصیت ضد باکتریایی و ضد قارچی
اسپند سرشار از ترکیبات زیست فعال مانند تانن‌ها و اسیدهای فنولیک است که خواص ضد باکتریایی و ضد قارچی قوی از خود نشان می‌دهند. این ترکیبات طبیعی می‌توانند از رشد باکتری‌ها و قارچ‌های مضر جلوگیری کرده و از سلامت کلی حمایت کنند. مصرف منظم اسپند ممکن است در کاهش خطر عفونت موثر باشد و به یک میکروبیوم متعادل کمک کند.
کاهش قند خون
کاهش قند خون از خواص اسپند است. اسپند کربوهیدرات کم و سرشار از چربی‌های تک غیراشباع سالم دارد که به تثبیت سطح قند خون کمک می‌کند. کربوهیدرات‌ها جذب گلوکز در جریان خون را کند می‌کنند و افزایش قند خون بعد از غذا را کاهش می‌دهند. علاوه بر این، محتوای بالای منیزیم اسپند با بهبود حساسیت به انسولین مرتبط است و اسپند را به یک میان وعده مفید برای افرادی تبدیل می‌کند که دیابت دارند یا در معرض خطر ابتلا به این بیماری هستند.
بیشتر بخوانید: ۱۷ ماده غذایی که قند خون را پایین می‌آورند!
تاثیر بر سیستم گوارش
اسپند سرشار از فیبر غذایی است که با تشویق حرکات منظم روده و جلوگیری از یبوست، سیستم گوارشی سالم را تقویت می‌کند. فیبر به عنوان یک پری بیوتیک عمل می‌کند، باکتری‌های مفید روده را تغذیه کرده و از سلامت روده حمایت می‌کند. این گیاه به نوبه خود جذب مواد مغذی را افزایش می‌دهد و سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند.
بهبود شیردهی
از خواص اسپند می‌توان به بهبود شیردهی در مادران اشاره کرد. اسپند منبعی از مواد مغذی ضروری مانند روی، منیزیم و چربی‌های سالم است که در دوران شیردهی حیاتی هستند. این مواد مغذی از تولید شیر حمایت می‌کنند و کیفیت تغذیه شیر مادر را بهبود می‌بخشند و برای مادر و کودک مفید هستند. علاوه بر این، طبیعت پر انرژی اسپند به مادران شیرده کمک می‌کند تا استقامت خود را حفظ کنند.
بهبود خواب و درمان بی‌خوابی
اسپند حاوی تریپتوفان است که به عنوان یک اسید آمینه به تولید سروتونین و ملاتونین کمک می‌کند. سروتونین و ملاتونین هورمون‌هایی هستند که مسئول تنظیم خواب هستند. محتوای منیزیم آنها بیشتر از آرامش و عملکرد عضلات پشتیبانی می‌کند و آنها را به یک درمان طبیعی عالی برای بهبود کیفیت خواب و مدیریت بی‌خوابی تبدیل خواهد کرد.
ضد عفونی کردن محیط
اسانس‌های به دست آمده از اسپند حاوی خواص ضد میکروبی هستند. به همین دلیل به عنوان ضدعفونی کننده‌های طبیعی کاربرد دارند. هنگامی که در محصولات مراقبت خانگی یا پخش کننده‌ها استفاده می‌شود، عصاره اسپند می‌تواند به پاکسازی محیط از عوامل بیماری‌زا کمک کند و فضای زندگی سالم‌تری را ایجاد کند. این ویژگی آنها را به گزینه‌ای پایدار و بدون مواد شیمیایی برای بهداشت محیط تبدیل می‌کند.
چگونه از اسپند استفاده کنیم؟
قبل استفاده از اسپند به صورت درمانی توصیه می‌کنیم دوز مناسب را در نظر بگیرید. دوز مناسب اسپند به عوامل متعددی مانند سن بیمار، سلامتی و چندین شرایط دیگر بستگی دارد. بنابراین بهتر است با پزشک متخصص صحبت کنید. در ادامه به روش‌های استفاده از اسفند برای برخورداری از حداکثر خواص اسپند اشاره می‌کنیم:
دود کردن اسپند
دود کردن اسفند یک عمل سنتی در فرهنگ‌های مختلف، به ویژه در خاورمیانه و آسیای مرکزی است. این کار اغلب برای دفع انرژی‌های منفی و پاکسازی فضاها استفاده می‌شود. ابتدا یک ظرف مقاوم در برابر حرارت پیدا کنید. چند قاشق چایخوری دانه اسفند در ظرف بریزید. منبع گرما مانند زغال چوب یا شمع را روشن کنید. سپس یک تکه زغال روشن را در ظرف قرار دهید. دانه‌های اسفند را روی زغال داغ بپاشید. اجازه دهید دانه‌ها دود شوند و دود معطر آزاد شود. ظرف را به آرامی تکان دهید تا دود در اتاق پخش شود. در فضا با دود قدم بزنید تا تأثیرات منفی را پاکسازی کرده و از خود دور کنید.
استفاده موضعی از روغن اسپند
روغن اسفند به دلیل خواص ضد التهابی، ضد میکروبی و تسکین درد استفاده می‌شود. این روغن معمولاً برای کاهش درد عضلانی، ناراحتی مفاصل یا تحریکات جزئی پوست روی پوست کاربرد دارد. شما می‌توانید روغن اسفند را از قبل تهیه کنید یا با خیساندن دانه‌های اسپند در روغن حامل مانند روغن زیتون یا کنجد به مدت چند هفته آن را تهیه کنید. سپس ناحیه‌ای که روغن در آن اعمال می شود را تمیز کنید. مقدار کمی روغن اسفند را به آرامی روی پوست ماساژ دهید. برای دردهای عضلانی یا مفاصل از حرکات دایره‌ای برای اطمینان از جذب بهتر روغن استفاده کنید.
تهیه دمنوش اسپند
برای استفاده از خواص اسپند، دمنوش این گیاه را تهیه کنید. با این حال، دمنوش اسفند کمتر مصرف می‌شود، اما گاهی اوقات در طب سنتی برای فواید بالقوه آن مانند کمک به هضم غذا، آرام کردن اعصاب یا کاهش درد خفیف کاربرد دارد. با این حال، به دلیل آلکالوئیدهای قوی گیاه، احتیاط در مصرف بیش از اندازه توصیه می‌شود. برای تهیه دمنوش مراحل زیر را دنبال کنید.
مواد تشکیل دهنده:
- دانه اسفند: یک قاشق چایخوری
- آب جوش: یک فنجان
- عسل یا لیمو برای طعم: به مقدار لازم
مراحل تهیه:
- دانه‌ها را در قوری بریزید.
- آب جوش را روی دانه‌ها بریزید.
- روی قوری را بپوشانید و بگذارید 5 تا 10 دقیقه دم بکشد.
- چای را صاف کنید تا دانه‌ها خارج شوند.
- در صورت تمایل با عسل شیرین کنید.
بیشتر بخوانید: آشنایی با فواید جالب انواع چای و دم نوش
عوارض جانبی اسپند
درست است که خواص اسپند بسیار زیاد است، اما این گیاه می‌تواند عوارض نیز به همراه داشته باشد. در ادامه به عوارض اسفند اشاره می کنیم:
- در دوزهای بالا می‌تواند عوارض جانبی شدیدی ایجاد کند، بنابراین فقط تحت نظارت پزشک استفاده کنید.
- در طولانی مدت می‌تواند سطح هورمون محرک فولیکولی و تستوسترون را کاهش دهد. این موضوع تعداد اسپرم‌ها را کمک می‌کند.
- این گیاه می‌تواند قاعدگی را تحریک کند که در صورت مصرف در دوران بارداری منجر به سقط جنین می‌شود.
- فردی که هر نوع آلرژی حساسیت دارد، ممکن است با مصرف موضعی یا دمنوش اسپند عوارض جانبی شدیدی را تجربه کند.
بیشتر بخوانید: ضررهای دود کردن اسپند | دود اسپند موجب سرطان می‌شود؟
کلام آخر
گیاه اسفند به دلیل اهمیت دارویی، معنوی و فرهنگی خود مشهور است. حاوی آلکالوئیدهای فعال مانند هارمین و هارمالین است که خواص ضد التهابی، ضد میکروبی و آنتی اکسیدانی دارد. به طور سنتی، از اسفند برای تسکین دردهای عضلانی و مفاصل، ارتقای سلامت گوارش و تسکین شرایط تنفسی استفاده می‌شود. اسفند در اعمال معنوی نیز ارزشمند است، زیرا اعتقاد بر این است که دود آن انرژی منفی را دفع می‌کند و محیط را پاکسازی می‌کند. توصیه می‌کنیم برای استفاده حداکثری از خواص اسپند، این گیاه را به صورت تازه از عطاری تهیه کنید.