نزله، نوعی التهاب مخاطی است که می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی مانند سرما، ویروس‌ها یا حتی آلرژی باشد. در این مقاله به شما خواهیم گفت که زکام چیست، چه علائمی دارد و چگونه می‌توانید آن را مدیریت یا درمان کنید. اگر شما هم از آبریزش بینی و عطسه‌های مکرر خسته شده‌اید، تا انتها با ما همراه باشید!
تعریف نزله یا زکام در طب سنتی
در طب سنتی زکام چیست، نزله یا زکام به حالتی گفته می‌شود که به دلیل سردی و رطوبت، مواد زاید یا فضولات بدن به سمت دستگاه تنفسی و مجاری بینی حرکت می‌کنند. این مواد که غالباً ناشی از ضعف عملکرد اندام‌های دفعی، به‌ویژه معده و کبد هستند، در نتیجه تغییرات اقلیمی، مصرف غذاهای نامناسب یا کاهش حرارت غریزی بدن به حرکت درآمده و در مجاری بالایی بدن تجمع می‌کنند.
نزله معمولاً با علائمی مانند آبریزش بینی، عطسه، سردرد و احساس سنگینی در سر همراه است. در طب سنتی، این عارضه به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:
- نزله گرم که با حرارت و سوزش همراه است.
- نزله سرد که علائم خفیف‌تر اما با گرفتگی و سردی احساس می‌شود.
درمان آن شامل پاک‌سازی بدن از اخلاط ناسالم، تقویت سیستم ایمنی و تعدیل مزاج از طریق مصرف داروهای گیاهی و رعایت رژیم غذایی خاص است.
بیشتر بخوانید: ۵ باور غلط درباره سرماخوردگی
تفاوت زکام با سرماخوردگی و آنفولانزا
برای شروع درمان در ابتدا باید بدانیم که تفاوت سرماخوردگی و آنفولانزا با زکام چیست، سرماخوردگی و آنفولانزا علیرغم شباهت در برخی علائم، تفاوت‌های مشخصی دارند. زکام در طب سنتی به عنوان اختلالی ناشی از تجمع اخلاط یا مواد زائد بدن در مجاری تنفسی شناخته می‌شود، در حالی که سرماخوردگی و آنفولانزا بیماری‌های ویروسی هستند.
- منشأ زکام اغلب به دلیل اختلالات مزاجی یا قرار گرفتن در معرض سرما و رطوبت ایجاد می‌شود. سرماخوردگی و آنفولانزا ناشی از ویروس‌ها هستند. ویروس سرماخوردگی اغلب ملایم‌تر از ویروس آنفولانزا است.
- شدت علائم زکام معمولاً خفیف و موضعی مثل آبریزش بینی و عطسه است، در حالی که آنفولانزا علائمی شدید مانند تب بالا، بدن درد و ضعف شدید ایجاد می‌کند.
- زکام به ندرت تب ایجاد می‌کند؛ اما سرماخوردگی ممکن است تب خفیفی به همراه داشته باشد. آنفولانزا معمولاً تب بالا و مداوم دارد.
- زکام معمولاً در چند روز بهبود می‌یابد. سرماخوردگی حدود یک هفته طول می‌کشد، اما آنفولانزا ممکن است 1 تا 2 هفته فرد را تحت تأثیر قرار دهد و حتی عوارض طولانی‌مدت داشته باشد.
- در زکام ضعف عمومی بدن کم است، در سرماخوردگی متوسط و در آنفولانزا این احساس ضعف و خستگی بسیار شدید است.
- زکام معمولاً سرفه ندارد یا خفیف است. در سرماخوردگی سرفه ممکن است خشک باشد؛ اما در آنفولانزا سرفه شدید، مداوم و گاهی همراه با درد قفسه سینه است.
- زکام با درمان‌های مزاجی، گیاهان دارویی و گرم کردن بدن مدیریت می‌شود. سرماخوردگی و آنفولانزا به استراحت، مصرف مایعات و گاهی داروهای تقویتی و ضد ویروس نیاز دارند.
- در زکام معمولاً بدن درد وجود ندارد. سرماخوردگی ممکن است بدن درد خفیف ایجاد کند؛ اما آنفولانزا با بدن درد شدید و گسترده همراه است.
- سرماخوردگی و آنفولانزا بسیار مسری هستند و از طریق قطرات تنفسی منتقل می‌شوند؛ اما زکام معمولاً حالت مسری ندارد.
- عطسه در زکام بسیار شایع است، در حالی که در سرماخوردگی متوسط و در آنفولانزا نادرتر است.
این تفاوت‌ها به درک بهتر و تشخیص سریع‌تر این سه حالت کمک می‌کنند و می‌توانند روش درمان مناسب‌تری را تعیین کنند.
علل و عوامل موثر در بروز زکام
زکام به دلیل عوامل مختلفی بروز می‌کند که شامل سردی و رطوبت زیاد در محیط، مصرف غذاهای سرد و رطوبتی، ضعف در سیستم ایمنی بدن و عملکرد نامناسب دستگاه گوارش است. تغییرات ناگهانی دما، قرار گرفتن در معرض باد یا سرما، خواب ناکافی و استرس نیز می‌توانند در بروز زکام مؤثر باشند. در طب سنتی، اختلال در تعادل مزاج بدن و تجمع اخلاط ناسالم، علت اصلی زکام محسوب می‌شود.
بیشتر بخوانید: درمان‌های خانگی برای سرماخوردگی | ۱۴ روش طبیعی برای بهبودی سریع
نشانه های زکام چیست؟
حال، باید بدانیم که علائم رایج زکام چیستند؟ زکام معمولاً با علائمی مشابه سرماخوردگی آغاز می‌شود و می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد. این علائم ممکن است از چند روز تا یک هفته یا بیشتر ادامه داشته باشند. مهم‌ترین نشانه‌های زکام عبارتند از:
آبریزش بینی
آبریزش بینی از شایع‌ترین علائم زکام است که معمولاً در ابتدا به صورت رقیق و شفاف شروع می‌شود و در برخی موارد ممکن است به ترشحات غلیظ و زرد یا سبز تبدیل شود.
گرفتگی بینی
گرفتگی بینی، که معمولاً با تورم و التهاب در مخاط بینی همراه است، باعث دشواری در تنفس می‌شود. این مشکل می‌تواند شب‌ها تشدید شود و خواب فرد را مختل کند.
عطسه‌های مکرر
عطسه نیز از نشانه‌های رایج زکام است که معمولاً به دلیل تحریک مجاری بینی و سینوس‌ها ایجاد می‌شود.
سردرد
سردردهای خفیف یا متوسط در ناحیه پیشانی، پشت چشم‌ها یا سینوس‌ها از دیگر علائم شایع زکام هستند که معمولاً به علت التهاب سینوس‌ها به وجود می‌آیند.
درد یا فشار در ناحیه صورت
درد یا احساس فشار در نواحی صورت، به‌ویژه اطراف گونه‌ها و پیشانی، می‌تواند نشان‌دهنده التهاب سینوس‌ها (سینوزیت) باشد.
خستگی و ضعف عمومی
زکام ممکن است با احساس خستگی و ضعف عمومی همراه باشد، که ناشی از فعالیت سیستم ایمنی بدن برای مبارزه با عامل بیماری‌زا است.
سرفه خشک یا مرطوب
سرفه، که می‌تواند به صورت خشک یا مرطوب باشد، از دیگر نشانه‌های زکام است و معمولاً به علت تحریک گلو و مجاری تنفسی به وجود می‌آید.
گلو درد
احساس خشکی، خارش یا درد در گلو نیز ممکن است در ابتدای زکام مشاهده شود. این درد معمولاً خفیف است و با درمان‌های خانگی تسکین می‌یابد.
تب خفیف
زکام معمولاً با تب بالا همراه نیست؛ اما ممکن است در برخی موارد تب خفیف (زیر 38 درجه سانتی‌گراد) ایجاد شود که بیشتر در ابتدای بیماری مشاهده می‌شود.
احساس فشار در گوش‌ها
گاهی اوقات زکام می‌تواند به احساس گرفتگی یا فشار در ناحیه گوش‌ها منجر شود که ناشی از انسداد لوله‌های استاش و اختلال در تعادل فشار هوای داخلی گوش است.
در مجموع، زکام با مجموعه‌ای از علائم تنفسی و عمومی همراه است که می‌تواند بسته به شدت بیماری متفاوت باشد.
درمان خانگی و طب سنتی برای زکام
در طب سنتی، زکام به عنوان مشکل قابل درمان با روش‌های طبیعی و اصلاح مزاج شناخته می‌شود. درمان آن به دفع اخلاط ناسالم، گرم کردن بدن و تقویت سیستم ایمنی متمرکز است. در ادامه به این موضوع که روش‌های مختلف درمان خانگی و سنتی زکام چیست، می‌پردازیم:
بخورهای گیاهی
بخور گیاهانی مانند آویشن، بابونه، نعناع و اکالیپتوس می‌تواند در تسکین علائم زکام بسیار مؤثر باشد. بخار این گیاهان باعث باز شدن مجاری تنفسی، کاهش التهاب و بهبود آبریزش بینی می‌شود. برای این کار، مقداری از گیاه خشک را در آب جوش ریخته و بخار آن را تنفس کنید.. روزانه 10 تا 15 دقیقه بخور انجام دهید.
مصرف دمنوش‌های گرم‌کننده
دمنوش‌هایی مانند زنجبیل و عسل، دارچین و عسل یا ترکیب آویشن و نعناع به بهبود علائم زکام کمک می‌کنند. این دمنوش‌ها خاصیت ضدالتهابی داشته و باعث کاهش خلط و تقویت سیستم ایمنی می‌شوند. بهترین زمان مصرف، شب قبل از خواب یا صبح ناشتا است.
حجامت و اصلاح مزاج
از دیدگاه طب سنتی، در صورت شدت زکام و تجمع اخلاط، حجامت در مناطق خاصی از بدن می‌تواند به دفع مواد زائد کمک کند. همچنین، رعایت اصول مزاجی مانند مصرف غذاهای گرم و خشک و پرهیز از غذاهای سرد و مرطوب (مثل لبنیات، ماست و خیار) بسیار مهم است.
ماساژ با روغن‌های گرم
ماساژ پیشانی، بینی و شقیقه‌ها با روغن‌های گرم مانند روغن زیتون، روغن کنجد یا روغن سیاهدانه باعث باز شدن انسداد مجاری تنفسی و بهبود جریان خون در ناحیه سر می‌شود. این روش به خصوص برای کاهش سردردهای ناشی از زکام مؤثر است.
شستشوی بینی با آب نمک
تاثیر آب نمک در درمان زکام چیست؟ از ساده‌ترین روش‌های درمان زکام، شستشوی بینی با محلول آب نمک گرم است. این کار به پاک‌سازی مخاط بینی، کاهش التهاب و از بین بردن میکروب‌ها کمک می‌کند. یک قاشق چای‌خوری نمک را در یک لیوان آب گرم حل کرده و با سرنگ یا ظرف مخصوص بینی شستشو دهید.
مصرف عسل و سیاهدانه
تاثیر ترکیب عسل و پودر سیاهدانه در درمان زکام چیست؟ داروی قدیمی و کارآمدی در درمان زکام است. این ترکیب باعث تقویت سیستم ایمنی و کاهش تجمع اخلاط می‌شود. روزانه یک قاشق غذاخوری از این ترکیب را ناشتا مصرف کنید.
استفاده از عرقیات گیاهی
عرقیات گرم مانند عرق نعناع، عرق پونه و عرق آویشن به کاهش علائم زکام و تقویت بدن کمک می‌کنند. می‌توانید این عرقیات را با کمی آب گرم یا عسل ترکیب کرده و در طول روز مصرف کنید.
کمپرس گرم
استفاده از کمپرس گرم روی پیشانی و سینوس‌ها می‌تواند گرفتگی بینی و سردرد ناشی از زکام را کاهش دهد. حوله‌ای گرم را روی پیشانی خود قرار دهید و اجازه دهید حرارت آن تا 15 دقیقه در این ناحیه باقی بماند.
افزایش مصرف مایعات گرم
مصرف مایعات گرم مانند سوپ مرغ، آب گوشت یا چای گیاهی به رقیق کردن خلط و دفع آن کمک می‌کند. این روش همچنین به تقویت بدن و جلوگیری از کم‌آبی کمک می‌کند.
پرهیز غذایی
در دوران زکام باید از مصرف غذاهای سنگین، سرخ‌کرده، ترش و لبنیات پرهیز کنید، زیرا این غذاها باعث افزایش تولید خلط و تشدید علائم می‌شوند. به جای آن‌ها غذاهای سبک، گرم و مقوی مانند آش رشته، سوپ جو و عدسی توصیه می‌شود.
استفاده از بادکش و گرم‌کردن کف پا
بادکش گرم در ناحیه کمر و پشت می‌تواند به دفع مواد زائد و تسکین زکام کمک کند. همچنین، گرم نگه‌داشتن کف پا با پوشیدن جوراب‌های پشمی یا استفاده از سنگ پا در حمام به بهبود سریع‌تر کمک می‌کند.
استراحت کافی و مدیریت استرس
استراحت نقش کلیدی در بهبود زکام دارد. استرس زیاد باعث تضعیف سیستم ایمنی شده و علائم زکام را تشدید می‌کند. خواب کافی و تمرینات آرامش‌بخش مثل تنفس عمیق یا یوگا می‌توانند در این دوران مفید باشند.
با ترکیب این روش‌های خانگی و سنتی، می‌توانید زکام را به سرعت و بدون نیاز به داروهای شیمیایی مدیریت و درمان کنید.
بیشتر بخوانید: فهرست غذاهایی که هنگام آنفلوآنزا و سرماخوردگی باید بخورید
درمان پزشکی زکام چیست؟
زکام عارضه مرتبط با مجاری تنفسی فوقانی بوده و معمولا نیازی به مداخله جدی پزشکی ندارد؛ اما در برخی موارد برحسب شدت علائم یا طولانی شدن آن، نیاز به مراجعه به پزشک و درمان دارویی دارد. درمان پزشکی زکام شامل مجموعه‌ای از اقدامات برای کاهش علائم، تسریع بهبودی و جلوگیری از عوارض احتمالی است. روش‌های مختلف درمان زکام چیست؟ از منظر پزشکی مدرن این موضوع بررسی می‌شود:
داروهای ضد احتقان (Decongestants)
داروهای ضد احتقان مانند قرص سودوافدرین یا اسپری بینی فنیل‌افرین به کاهش تورم در مجاری بینی و رفع گرفتگی کمک می‌کنند. این داروها باعث تسهیل تنفس می‌شوند و معمولاً برای مدت کوتاه (کمتر از یک هفته) تجویز می‌شوند. استفاده طولانی مدت از اسپری‌های ضداحتقان می‌تواند منجر به وابستگی و بدتر شدن علائم شود.
آنتی‌هیستامین‌ها
اگر زکام ناشی از آلرژی یا تحریکات محیطی باشد، آنتی‌هیستامین‌هایی مانند ستیریزین، لوراتادین یا کلرفنیرامین برای کاهش علائم آبریزش بینی، عطسه و خارش تجویز می‌شوند. این داروها با مهار تولید هیستامین در بدن، علائم را تسکین می‌دهند.
مسکن‌ها و تب‌برها
در صورت بروز سردرد یا تب خفیف، داروهای مسکن و تب‌بر مانند پاراستامول (استامینوفن) یا ایبوپروفن می‌توانند مؤثر باشند. این داروها علاوه بر کاهش درد، به کاهش التهاب نیز کمک می‌کنند.
اسپری‌ها و شستشوهای بینی
اسپری‌های سالین (آب نمک) برای مرطوب کردن مخاط بینی و پاک‌سازی مجاری از ترشحات اضافی استفاده می‌شوند. شستشوی بینی با محلول‌های استریل نمکی نیز به کاهش التهاب و تسهیل تنفس کمک می‌کند. این روش برای همه سنین ایمن است و به‌ویژه برای کودکان توصیه می‌شود.
داروهای خلط‌آور (Expectorants)
اگر زکام با خلط زیاد همراه باشد، داروهایی مانند گایافنزین برای رقیق کردن خلط و تسهیل دفع آن تجویز می‌شوند. این داروها به بهبود علائم سرفه و انسداد ناشی از مخاط کمک می‌کنند.
مراقبت از علائم مرتبط با گلو
اگر زکام باعث تحریک گلو یا خشکی آن شود، قرص‌های مکیدنی (مانند قرص‌های حاوی منتول یا اکالیپتوس) یا غرغره آب نمک ولرم برای تسکین و کاهش التهاب مؤثر هستند. در برخی موارد، اسپری‌های بی‌حس‌کننده موضعی برای کاهش درد گلو توصیه می‌شوند.
درمان عفونت‌های ثانویه
زکام معمولاً عفونی نیست، اما اگر به عفونت‌های ثانویه مانند سینوزیت، عفونت گوش میانی یا برونشیت منجر شود، پزشک ممکن است آنتی‌بیوتیک تجویز کند. این داروها تنها در صورت تأیید عفونت باکتریایی استفاده می‌شوند و برای عفونت‌های ویروسی مؤثر نیستند.
تقویت سیستم ایمنی با مکمل‌ها
مکمل‌هایی مانند ویتامین C، زینک و ویتامین D می‌توانند به تقویت سیستم ایمنی بدن و کاهش شدت علائم کمک کنند. این مکمل‌ها به‌ویژه در افرادی با ضعف ایمنی یا رژیم غذایی نامتعادل توصیه می‌شوند.
چگونه از زکام پیشگیری کنیم؟
روش‌های پیشگیری از زکام چیستند؟ این روش‌ها به معنای جلوگیری از تجمع اخلاط در بدن و کاهش عوامل تحریک‌کننده مجاری تنفسی هستند. با رعایت چند اصول ساده، می‌توان احتمال ابتلا به زکام را کاهش داد:
- حفظ گرمای بدن: در هوای سرد، از پوشش مناسب و گرم استفاده کنید. کلاه، شال گردن و جوراب‌های ضخیم به جلوگیری از سرماخوردگی و زکام کمک می‌کنند.
- تقویت سیستم ایمنی بدن: مصرف غذاهای سرشار از ویتامین C (مانند پرتقال، لیمو و کیوی)، زینک (مانند آجیل و ماهی) و سبزیجات تازه به تقویت ایمنی بدن کمک می‌کند. همچنین خواب کافی و مدیریت استرس نقش مهمی در تقویت ایمنی دارد.
- اجتناب از محیط‌های آلوده: از حضور در مکان‌های آلوده به گردوغبار، دود سیگار و سایر مواد تحریک‌کننده پرهیز کنید، زیرا این عوامل می‌توانند مجاری تنفسی را تحریک کنند.
- رعایت بهداشت فردی: شستشوی منظم دست‌ها با آب و صابون، به‌ویژه پس از تماس با سطوح عمومی، می‌تواند از انتقال ویروس‌ها و عوامل عفونی جلوگیری کند.
- مصرف غذاهای گرم و خشک: در فصول سرد سال، از مصرف غذاهای سرد و مرطوب (مانند ماست و خیار) اجتناب کنید و غذاهای گرم مانند سوپ، آش و دمنوش‌های گیاهی را در برنامه غذایی خود قرار دهید.
- تهویه مناسب محیط: در خانه و محل کار، جریان هوای تازه را برقرار کنید و از دستگاه‌های بخور برای حفظ رطوبت مناسب محیط استفاده کنید.
- پرهیز از تغییرات ناگهانی دما: از تغییرات ناگهانی دمای بدن، مثل ورود به فضای گرم بلافاصله پس از قرار گرفتن در هوای سرد، اجتناب کنید.
- ورزش منظم: فعالیت‌های ورزشی باعث بهبود جریان خون، تقویت سیستم ایمنی و دفع سموم از بدن می‌شوند. ورزش‌های هوازی سبک می‌توانند به جلوگیری از زکام کمک کنند.
- کاهش استرس و استراحت کافی: استرس مداوم و کمبود خواب می‌توانند سیستم ایمنی بدن را تضعیف کنند و زمینه را برای ابتلا به زکام فراهم کنند. خواب کافی (حداقل ۷ تا ۸ ساعت در شبانه‌روز) و تکنیک‌های کاهش استرس مثل مدیتیشن یا یوگا مؤثر هستند.
با رعایت این موارد و اصلاح سبک زندگی، می‌توان خطر ابتلا به زکام را کاهش داده و در طول سال، بدن سالم‌تری داشت.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
زکام در بیشتر موارد خفیف است؛ اما گاهی علائم آن به دلایل خاصی پیچیده‌تر می‌شود و نیاز به مشورت با پزشک پیدا می‌کند. در موارد زیر، مراجعه به پزشک ضروری است:
طولانی شدن علائم
اگر علائم زکام مانند آبریزش بینی، گرفتگی سینوس‌ها یا سردرد بیش از 10 روز ادامه داشت و بهبود نیافت، ممکن است نشان‌دهنده عفونت باکتریایی یا مشکلات دیگری مانند سینوزیت باشد.
تب بالا یا پایدار
زکام معمولاً با تب همراه نیست، اما اگر تب بالای 38.5 درجه سانتی‌گراد دارید یا تب برای بیش از 3 روز ادامه دارد، باید به پزشک مراجعه کنید. این می‌تواند نشانه عفونت شدید یا ویروسی قوی باشد.
درد شدید سینوس یا صورت
درد مداوم و شدید در ناحیه سینوس‌ها، گونه‌ها یا پیشانی که با خم شدن تشدید می‌شود، ممکن است نشان‌دهنده عفونت سینوس (سینوزیت حاد) باشد و نیاز به درمان فوری دارد.
ترشحات بینی غیرطبیعی
اگر ترشحات بینی غلیظ، سبز یا زرد شده و همراه با بوی بد است، می‌تواند نشانه عفونت باکتریایی باشد و نیاز به آنتی‌بیوتیک داشته باشد.
علائم تنفسی جدی
تنگی نفس، خس‌خس سینه یا درد قفسه سینه از علائمی هستند که نشان‌دهنده مشکلات جدی‌تر مانند آسم، برونشیت یا عفونت ریه می‌توانند باشند و نیاز به ارزیابی فوری دارند.
تورم اطراف چشم‌ها یا پیشانی
تورم در ناحیه چشم‌ها یا پیشانی، همراه با درد، می‌تواند نشان‌دهنده گسترش عفونت به سایر نواحی باشد و نیاز به درمان فوری دارد.
ضعف و خستگی شدید
اگر ضعف شدید، خستگی مفرط یا کاهش انرژی دارید که با استراحت بهبود نمی‌یابد، ممکن است نشانه عفونت جدی‌تر یا بیماری‌های زمینه‌ای باشد.
ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای
افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند دیابت، آسم، بیماری‌های قلبی یا نقص ایمنی که دچار زکام می‌شوند، باید در صورت تشدید علائم سریعاً به پزشک مراجعه کنند.
علائم در کودکان یا سالمندان
در کودکان زیر 2 سال یا سالمندان بالای 65 سال، هرگونه علامت زکام که طولانی یا شدید باشد، باید جدی گرفته شود و توسط پزشک بررسی شود.
جمع بندی
در این مقاله به بررسی موضوعات مختلفی درباره اینکه زکام چیست، پرداختیم، از جمله تعریف زکام در طب سنتی، تفاوت‌های آن با سرماخوردگی و آنفولانزا، علل و عوامل بروز، درمان‌های خانگی و پزشکی، پیشگیری و زمان مراجعه به پزشک.
زکام بیماری شایع به خصوص در فصول سرد سال است که معمولاً علائم خفیف دارد؛ اما در برخی موارد می‌تواند به مشکلات جدی‌تری منجر شود. این بیماری به دلایل مختلفی چون ویروس‌ها، آلرژی‌ها یا تغییرات محیطی ایجاد می‌شود و با علائمی مانند آبریزش بینی، سردرد و گرفتگی سینوس‌ها همراه است. درمان‌های خانگی و طب سنتی می‌توانند به کاهش علائم کمک کنند. در موارد شدیدتر یا طولانی‌شدن علائم، نیاز به مداخله پزشکی و دارویی است. با رعایت نکات پیشگیرانه و توجه به علائم، می‌توان از ابتلا به زکام جلوگیری کرد یا آن را مدیریت کرد.