بعد از اتصال شمال و جنوب شهر تهران، حالا موعد اتصال شرق و غرب تهران فرارسیده است. فقط کافی است 2ماه دیگر صبر کنید. تا آبان‌ماه سال جاری یک شاهرگ بزرگ در قلب تهران گشوده می‌شود.
شاهرگی که سفر زیر زمینی از میدان شهید‌کلاهدوز تا غرب میدان آزادی را ممکن می‌کند. در این گزارش جزییات مراحل ساخت خط4مترو تهران را به همراه برنامه‌های آینده این خط شرح داده‌ایم.
فاز صفر خط4 مترو تهران از ابتدای سال85 آغاز شد. به گفته مهندس فاخته، مدیر اجرایی این خط زمان‌بندی انجام شده برای ساخت مسیر 20کیلومتری خط4مترو تهران به همراه 20ایستگاه آن تا انتهای سال90 است: «با توجه به تاریخچه خطوط یک و 2مترو تهران، ساخت 20کیلومتر مترو طی 5سال در نگاه اول کار سختی به نظر می‌رسید، اما با اعتماد مدیریت مترو به توان مهندسان داخلی و هم‌چنین با برنامه‌ریزی درستی که از ابتدا انجام شد، به لطف خدا تاکنون طبق برنامه‌ریزی پیش رفته‌ایم».
مهندس فاخته که از زمان آغاز عملیات اجرایی مترو تهران، یعنی از سال1366 در این مجموعه فعالیت کرده و مدیریت اجرایی خطوط یک‌و2 مترو تهران را هم برعهده داشته است، کوله‌باری از خاطرات مترو را بر دوش می‌کشد: «دقیقاً به خاطر می‌آورم که اسفند سال 84 بود و من مجری خط2 بودم.
ما به تازگی این خط را به دردشت رسانده بودیم که در فرورین سال85 خط4 را از فاز صفر شروع کردیم. ما حتی مشاور نداشتیم و در ابتدا باید انتخاب مشاور می‌کردیم. مناقصات زیادی برگزار شد و پیمانکاران و مشاوران پروژه نیز طی 6ماه مشخص شدند. در 6ماه دوم سال، در تلاش بودیم تا زمین‌ها را برای احداث کارگاه‌ها تملک کنیم و بالاخره در اسفندماه سال86 اولین فاز پروژه به بهره‌برداری رسید».
فاز اول: حدفاصل فردوسی تا دروازه‌شمیران
طول خطوط افتتاح شده در فاز اول خط4 مترو در حدود 2ونیم کیلومتر بود. این اولین گام از توسعه خطی جدید در خطوط مترو بود که در مدت زمان کوتاهی برداشته شد. پیش از این خط یک و2 مترو چنین زمان کوتاهی را برای افتتاح چند ایستگاه به خود ندیده بودند! هرچند این زمان به خودی خود یک رکورد محسوب نمی‌شود،
اما اهمیت این خطوط به دلیل وجود ایستگاه‌هایی است که در این فاز به بهره‌برداری رسیدند. شاید آن زمان کسی تصور نمی‌کرد شرکت بهره برداری مترو قله ساخت 15کیلومتر مترو در یک سال را به‌زودی فتح خواهد کرد. مجری خط4مترو تهران، 3ایستگاه بهره‌برداری شده در فاز یک را عامل مهمی در کاهش بار سفرها در ایستگاه امام‌خمینی(ره) می‌داند:
«2ایستگاهی که در فاز اول به بهره‌برداری رسیدند محل تقاطع خطوط یک و 2 با خط 4 بودند. این ایستگاه‌ها از نظر استراتژیک برای ما بسیار اهمیت داشتند. بار سفرها در ایستگاه امام‌خمینی(ره) بسیار زیاد شده بود و افتتاح ایستگاه‌های تقاطعی دیگر به نظر بسیار ضروری می‌رسید. بنابراین ایستگاه دروازه‌شمیران درخط2 و ایستگاه دروازه‌دولت در خط‌یک با خط4 متقاطع شدند.
همین موضوع باعث شد برخی از تغییر مسیرها به جای ایستگاه امام‌خمینی(ره) در این 2ایستگاه انجام شود. هم‌چنین ایستگاه میدان فردوسی ارتباط خطوط مترو را با خیابان پرتردد انقلاب‌اسلامی برقرار کرد. ما در این مرحله اولین گام را با موفقیت برداشتیم». البته این تازه شروع رکوردشکنی‌های مترو در دوران جدیدش بود.
فاز دوم: از شرق تا شهدا، از غرب تا انقلاب اسلامی
«وقتی فاز یک به بهره‌برداری رسید، ما در فکر فاز2 بودیم. این فاز طوری طراحی شده بود که از 2سمت شرق و غرب، خط4 مترو را گسترش می‌داد و سرعت انجام کار بالا می‌رفت. در فاز دوم رکورد بزرگی در ساخت مترو در جهان بر جای ماند. ما فقط در عرض 2سال‌ونیم، کار طراحی و ساخت 7کیلومتر مترو را انجام دادیم و خط4 را از سمت شرق تا میدان شهدا و از سمت غرب تا میدان انقلاب‌اسلامی توسعه دادیم».
مهندس فاخته ادامه می دهد: «فاز2 خط4 به تنهایی یک رکورد بین‌المللی بود. این فاز در ابتدای سال88 به بهره‌برداری رسید و تنها یک ایستگاه در این میان غایب بود. ایستگاه چهارراه حضرت‌ولیعصر(عج)! البته ساخت این ایستگاه هم یکی از شاهکارهای مهندسی زیرزمینی بود.
ما تا 25متر زیر زمین بدون ستون دهنه باز کردیم. این درحالی است که ما در خطوط یک‌و 2مترو تهران، 90درصد ایستگاه‌ها را به صورت ترانشه باز ساخته بودیم. یعنی خیابان‌ها را می‌بستیم، تاسیسات را جابه‌جا می‌کردیم و ایستگاه را می‌ساختیم، اما در چهارراه حضرت‌ولیعصر(عج) شرایط متفاوت بود. آیا ما می‌توانستیم خیابان انقلاب‌اسلامی
را ببندیم»؟
فاز3: از شرق تا کلاهدوز، از غرب تا شهیدنواب صفوی
به گفته مهندس فاخته، قطار مترو تا پایان سال به میدان شهید‌کلاهدوز می‌رسد: «فاز3 را آغاز کرده‌ایم و تا پایان سال از سمت شرق از میدان شهدا به میدان شهید‌کلاهدوز می‌رسیم. از سمت غرب هم قطار را از میدان انقلاب‌اسلامی تا خیابان شهیدنواب‌صفوی پیش خواهیم برد».
در همین لحظه که این گزارش را می‌خوانید کلیه تونل‌ها در این مسیر ساخته شده و شرکت مترو در حال تکمیل ایستگاه‌هاست. به این ترتیب تا پایان سال جاری 7کیلومتر دیگر به خطوط مترو تهران اضافه می‌شود: «با تکمیل فاز3 طول خط4 به 14کیلومتر خواهد رسید. البته تمام ایستگاه‌هایی که در این مسیر قرار گرفته‌اند در سال جاری به بهره‌برداری نمی‌رسند.
زیرا با مشکل تملک زمین مواجه هستیم». به دلیل فشردگی بافت مسکونی شرق تهران، کلیه زمین‌هایی که برای ساخت مترو در این مسیر استملاک می‌شوند، باید به تجهیز کارگاه اختصاص پیدا کنند. مهندس فاخته درباره نحوه ساخت ایستگاه‌های خط4 به همشهری مسافر توضیح می‌دهد:
«بر اساس اصول اولیه متروسازی برای حفر تونلی به قطر 10متر، باید به اندازه 10متر در بالای تونل خاک وجود داشته باشد تا تونل‌ها ریزش نکنند. در روشی که برای ساخت ایستگاه‌های خط4 استفاده کردیم به دلیل مشکل تملک زمین و عدم امکان مسدودکردن خیابان‌ها، مجبور شدیم ایستگاه را زیر زمین بسازیم و بعد از اتمام کار، تیکت‌هال را در کنار آن و در محلی که برای تجهیز کارگاه استفاده می‌شد، بنا کنیم. به همین دلیل ساخت ایستگاه‌ها در این خط کمی بیش از روش ترانشه باز طول می‌کشد».
فاز5: از میدان آزادی تا ایستگاه ارم سبز
و بالاخره خط4 به یکی از ایستگاه‌های میانی خط5 یعنی ایستگاه ارم سبز اکباتان متصل خواهد شد. درحالی که طول خطوط مترو در فاز4 به 4کیلومتر می‌رسد، حدود 3کیلومتر دیگر نیز در فاز5 به طول این خط اضافه خواهد شد و پرونده ساخت خط4 با احداث 21کیلومتر در پایان سال90 بسته می‌شود:
«فاز4 در پایان سال آینده به بهره‌برداری می‌رسد. این پروژه چکیده و نتیجه تلاش و کوششی است که در طول 22سال ساخت خطوط مترو به ثمر می‌رسد. ما در طول سال‌های اولیه ساخت مترو درگیر جنگ تحمیلی بودیم و سعی و خطا می‌کردیم. در آن زمان ساخت خطوط مترو با 2هدف آغاز شد. یکی توسعه حمل‌ونقل عمومی در شهر تهران و دیگری استفاده از تونل‌های مترو به عنوان پناهگاهی برای شهروندان.
مترو در اوایل کار برای ما سخت و ناشناخته بود. ما آن زمان تونل‌ساز بودیم، اما امروز متروساز هستیم. تا جایی که می‌توانیم دانش این کار را به کشورهای دیگر صادر کنیم». به گفته مهندس فاخته ایران جزو متروسازان تراز اول جهان در خاک‌های نرم است: «سال گذشته در خط4 مترو مجبور بودیم در حدفاصل خیابان شهیدناطق‌نوری تا میدان شهدا از زیر بافت مسکونی عبور کنیم.
در این 400متر ما با چاه‌های فاضلاب 30-40ساله مواجه بودیم که بارها و بارها ریزش می‌کردند. شاید کسی نتواند تصور کند وقتی یک چاه ریزش می‌کند و کرم‌های مخصوص فاضلاب به همراه پشه‌ها و سوسک‌ها تمام تونل را پر می‌کنند، در تونل چه اتفاقی برای ما می‌افتد. این‌ها تنها بخشی از مشکلات کار ماست».
فاز4: از شهیدنواب صفوی تا غرب میدان آزادی
درحالی که ایستگاه‌های قرار گرفته بین شهیدنواب‌صفوی تا میدان شهید‌کلاهدوز در سال89 تکمیل شده و به بهره‌برداری می‌رسند، شرکت مترو تهران عملیات احداث فاز چهارم را نیز به موازات آن آغاز خواهد کرد. مجری خط4 مترو معتقد است اگر زمین‌های کنار ایستگاه‌های در حال ساخت را نیز در اختیارشان قرار بدهند، آن‌ها می‌توانند حتی تا پایان سال جاری این ایستگاه‌ها را هم به بهره‌برداری برسانند:
«شرط آماده‌سازی ایستگاه‌های میانی تحویل گرفتن زمین موردنیاز در کنار ایستگاه‌هاست تا ما بتوانیم محل کارگاه را به آن‌جا منتقل کرده و ساخت تیکت‌هال را نیز همزمان با ساخت سکوها پیش ببریم. در غیر این صورت به فاصله زمانی چندماه ایستگاه‌های میانی را نیز برای استفاده شهروندان آماده خواهیم کرد».
درحال حاضر 20درصد از عملیات ساخت ایستگاه مترو شهیدنواب‌صفوی در خط4 انجام شده و فقط 310متر دیگر از حفاری تونل حدفاصل ایستگاه شهیدنواب‌صفوی تا میدان آزادی باقی مانده است. چندی پیش شهردار تهران اعلام کرد تا آبان‌ماه شرقی‌ترین نقطه تهران در میدان شهید‌کلاهدوز به غرب میدان آزادی متصل خواهد شد،
مهندس فاخته هم صحبت‌های دکتر قالیباف را تایید می‌کند: «در فاز4 خط چهار را به غرب میدان آزادی می‌رسانیم و عملیات حفر تونل تا آبان ماه به پایان می‌رسد. یعنی ما در این تاریخ می‌توانیم به وسیله ماشین و قطار از میدان شهید‌کلاهدوز به زیر زمین برویم و در غرب میدان آزادی از تونل خارج شویم».
ایستگاه‌های زیرزمینی خط4
حتماً این ضرب‌المثل معروف را شنیده‌اید: «عدو سبب خیر شود اگر خدا خواهد»! این اتفاق در ساخت خط4 مترو تهران هم به شکلی دیگر پیش آمد. درحالی که طی 20سال گذشته تنها یک روش برای ساخت ایستگاه‌های مترو به کار می‌رفت، در احداث خط4 مترو، مشکلات شهری باعث شد روش جدیدی برای احداث ایستگاه‌ها به کار گرفته شود.
به گفته مهندس فاخته ویژگی‌های خاص مسیر خط4 مترو تهران باعث شد آن‌ها به فکر استفاده از روشی جدید، اما بسیار سخت در ساخت تونل‌های خطوط مترو بیفتند: «ما نمی‌توانستیم خیابان انقلاب‌اسلامی را ببندیم. این کار مرکز شهر را فلج می‌کرد. همین‌طور بستن خیابان پیروزی هم امکان‌پذیر نبود.
زیرا هیچ خیابان جایگزینی برای دسترسی به محلات پیروزی وجود نداشت. بنابراین مجبور شدیم ایستگاه‌ها را به صورت کاملاً زیرزمینی بسازیم. یعنی بدون مسدود کردن خیابان و فقط با تملک زمینی کوچک برای تجهیز کارگاه، همه مراحل کار را به زیر زمین منتقل کردیم. اگر می‌خواستیم از همان روش ساخت ایستگاه‌های خطوط یک‌و2 استفاده کنیم باید کل چهارراه حضرت‌ولیعصر(عج) را حفاری می‌کردیم.
به این ترتیب هم خیابان انقلاب‌اسلامی و هم خیابان حضرت‌ولیعصر(عج) بسته می‌شد! ضمن این‌که باید چندصد میلیون تومان برای جابه‌جایی تاسیسات و لوله آب صرف می‌کردیم، اما به جای آن ما بدون این‌که اجازه بدهیم ذره‌ای اختلال در تردد ماشین‌ها ایجاد شود و خاک ریزش کند، ایستگاه چهارراه حضرت‌ولیعصر(عج) را ساختیم و به این ترتیب این روش در خط4 نهادینه شد». ساخت ایستگاه‌های زیرزمینی یکی دیگر از افتخاراتی است که در خط4 نصیب مترو تهران شده است.
همشهری مسافر