تاریخی اما متزلزل، با سرنوشتی مبهم

حتی آخرین آتش‌سوزی‌ها در بازار نیز که حدود یک ماه پیش در سرای حاج‌حسن و بازار طلافروشی‌ها رخ داد و باعث خسارات سنگین مالی شد امری عادی به‌نظر می‌رسید. هنوز مدت زیادی از این حادثه نگذشته بود که بازار تبریز نیز در حریقی شش ساعته سوخت.اما چرا با وجود تکرار چنین سوانحی از سال‌های بسیار دور تا‌کنون، هنوز هیچ تصمیمی برای پیشگیری از آتش سوزی در بازارها به نتیجه نرسیده است؟

بازار تهران در سال‌های اخیر کلاف سردرگمی شده که از طرفی می‌توان آن را قلب خرید و فروش کالاهای مصرفی مردم ایران نامید و از طرفی دیگر به‌دلیل داشتن ارزش‌های تاریخی که با وجود تغییرات و تخریب‌هایی که در آن صورت گرفته، هنوز هم در آن دیده می‌شود، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و محوطه 110‌هکتاری آن تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی است که خیلی از گردشگران داخلی و خارجی به هنگام بازدید از تهران سری هم به آن می‌زنند.اما شاید بتوان نبود متولی واحد برای حفظ، نگهداری و مرمت‌ بازار را مهم‌ترین مشکل این محوطه قاجاری دانست تا جایی که وقوع هر نوع سانحه در بازار مصداق ضرب‌المثل قدیمی «کی بود، کی بود، من نبودم» شده است.

کارشناسان، فرسودگی بناها، تاسیسات و شبکه برق موجود در منطقه بازار را از عوامل اصلی وقوع حریق در این منطقه عنوان و تاکید می‌کنند که بازار تهران به‌شدت فرسوده شده و باید اقدامات جدی برای نوسازی شبکه برق و سایر تاسیسات آن آغاز شود. شبکه برق و تاسیسات بازار تهران در حال حاضر با وضعیت چند‌گانه و نابسامان مواجه است. از سویی بخش قابل توجهی از این تاسیسات به‌دلیل فرسودگی خطرآفرین شده‌اند و از سوی دیگر تاسیسات بناهای جدید و نوساز مطابق با استانداردهای موجود اجرا نشده و در نتیجه درصورت کوچک‌ترین بی‌توجهی آسیب‌ها و خسارت‌های جبران ناپذیری به بازار وارد می‌کنند. اگرچه کارشناسان هشدار داده‌اند برای جلوگیری از افزایش فضاهای ناامن در بازار و ساخت بناهای غیرمجاز با تاسیسات غیراستاندارد باید اقدامات دیگری غیر از طرح جامع اجرا شود و برای جلوگیری از افزایش معضلات در منطقه بازار نقشه‌های فنی در مورد تاسیسات بازار تهران و نحوه ایمن‌سازی‌ بناها نیز بررسی و اصلاح شود اما این گفته‌ها در حد هشدار باقی ماند.

بازار تهران به زلزله نیاز ندارد

هر گونه ساخت‌و‌ساز در محوطه بازار و اطراف آن‌که جزء حریم بازار به شمار می‌روند، طبق مقررات ثبت آثار تاریخی ممنوع است و فقط با نظارت کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری باید صورت گیرد اما این فقط قانونی است که مانند خیلی از قوانین دیگر ضمانت اجرایی چندانی ندارد. فقط کافی است سری به هزارتوهای بازار بزنید تا متوجه شوید که افراد سودجو حتی فضاهای کوچک یک و 2 متری را هم تجاری کرده‌اند. همچنین ساخت و سازهای بسیاری شبانه و به دور از چشم ناظران در بازار اتفاق می‌افتد که پس از اتمام ساخت و ساز با طرح در کمیسیون ماده 100 مجوز قانونی نیز می‌گیرند. در حقیقت می‌توان گفت ارزش اقتصادی املاک تجاری بازار به اندازه‌ای شده است که هیچ کس را یارای مقابله با رشد قارچی آن نیست.

دکتر اسکندر مختاری، مدیر محور تاریخی- فرهنگی تهران را می‌توان یکی از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری معرفی کرد که بیش از بقیه از جزء به جزء اتفاقات در بازار خبر دارد و سال‌هاست که وقایع آن را رصد می‌کند. او سعی دارد با کمک قوه قانونی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از تخریب‌های بیشتر بازار که هویت فرهنگی آن را زیر سؤال برده، جلوگیری کند. مختاری می‌گوید: «برای مدیریت بازار، فاقد یک دیدگاه جامع هستیم. آن تصوری که من راجع به بازار و بافت تاریخی شهر تهران دارم آن است که ساختار کالبدی قدیم هنوز هم در زندگی امروز کاربرد دارد اما ساختار اجتماعی تغییر کرده به‌طوری که نیازهای مردم امروز با نیازهای ساکنان گذشته تهران همخوانی ندارد و در مقابل ما به جای آنکه بخواهیم این ساختار کالبدی را به ساختار اجتماعی نزدیک کنیم، در عمل با اقداماتی که انجام داده‌ایم، باعث دورتر شدن این ساختارها از هم شده‌ایم که قادر به پاسخگویی نیازهای همدیگر نیستند.»

اما علاقه به توسعه تجاری در بازار نیز یکی از آسیب‌های دیگر این بافت تاریخی است که مختاری به آن اشاره می‌کند. «باید درنظر گرفت که میل به توسعه بی‌رویه تجاری بازار تهران بر همه سیاست‌های راهبردی مربوط به حفاظت بافت تاریخی سایه افکنده و هیچ اقدام حفاظتی در برابر فشار تقاضا و افزایش سرمایه بازار، توان مقاومت ندارد.»مختاری بر لزوم وجود طرح مدیریتی جامعی برای ساماندهی بازار تاکید می‌کند و می‌گوید: «این طرح مدیریتی باید براساس ضوابط ساخت و ساز در بازار تهران تعریف شود و شامل تعیین تکلیف باراندازها، چگونگی تاسیسات زیربنایی چون آب، برق، فاضلاب و شیرهای آتش‌نشانی، مشخص‌شدن متولی مرمت و حفاظت و همین طور جلوگیری از تراکم رو به رشد تجاری بازار شود. باید مشخص شود که هر ارگانی متولی کدام بخش از این طرح مدیریتی است و نقش کسبه و مردم در این میان چیست؟»

اولین طرح ساماندهی بازار در سال 1359 به تصویب دفتر آثار تاریخی وقت و شهرداری تهران رسید اما هیچ‌گاه اجرایی نشد. اخیرا هم مشاور منطقه بازار طرحی را برای بازار تایید کرد که هنوز تاییدیه سازمان میراث فرهنگی را نگرفته است. مختاری معتقد است که طرح‌هایی که تاکنون به تصویب رسیده‌اند همگی کالبدی بوده و به شکل و شمایل بازار مربوط می‌شوند و هیچ کدام روی طرح‌های مدیریتی و اساسی نفوذ ندارند. او می‌گوید: «برای ساماندهی بازار یک بسیج همگانی لازم است. انجمن اصناف، تشکل‌های مذهبی و فرهنگی بازار، شهرداری، مخابرات، سازمان آب و فاضلاب، برق و شرکت گاز، سازمان میراث فرهنگی و آتش‌نشانی و همین طور نیروهای انتظامی باید با کمک همدیگر ساختار مدیریتی مناسبی برای اداره بازار و نجات آن از این وضعیت ارائه دهند.»

مدیر محور تاریخی -  فرهنگی تهران همین طور معتقد است که بازار تهران برای تخریب هیچ نیازی به زلزله ندارد و به‌زودی فرو خواهد ریخت. «اتفاق تکان‌دهنده دیگری که
 به تازگی در بازار رخ داده است ساخت زیرزمین‌های غیرمجاز در بازار است. کسبه بستر ساختمان را دچار تغییر کرده و با خالی کردن زیر مغازه‌های خود بر پایه، باربر و بار روی پایه این ساختمان‌های قدیمی و فرسوده فشار می‌آورند به‌طوری که فروریختن مغازه‌های بازار هیچ نیازی به وقوع زلزله ندارد. جالب اینجاست که به راحتی برای این تخلفات خود سند محضری و ثبتی هم می‌گیرند. حتی آنها برای تجاری کردن معبرهای بازار هم سند گرفته‌اند.»

آتش زیر خاکستر

در تمام سال‌های گذشته، سازمانی که بیش از سایر ارگان‌ها به خاطر نبود مدیریت جامع بر بازار دچار خسران شده، سازمان آتش‌نشانی بوده است. این سازمان در مهرماه 32‌سال پیش، 6 نفر از آتش‌نشانان خود را در اطفای حریق بازار از دست داد و از آن سال تا‌کنون وجود ده‌ها مجروح تنها یادگاری‌هایی است که از آتش سوزی‌های پی در پی بازار برای سازمان آتش‌نشانی باقی مانده است. تراکم بالای مواد اشتعال زا در بازار، نبود ایمنی، متراکم شدن بافت تجاری بازار تهران به‌طوری که اکنون بیش از سه‌برابر ظرفیت اصلی بازار از این منطقه بهره‌برداری می‌شود، سیم کشی‌های زائد، استفاده نامعقول از برق، معابر باریک، عدم‌رعایت مسائل ایمنی، ترددهای زیاد و سنگین و عدم‌داشتن فرهنگ مناسب ایمنی از مشکلات اساسی در بازار است.

محمدرضا حاجی‌بیگی، مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران، بازار را به آتش زیر خاکستر تشبیه می‌کند و معتقد است که هرلحظه امکان حادثه و بحرانی در بازار وجود دارد.او می‌گوید: «تاکنون هیچ‌گونه کار ایمنی در بازار صورت نگرفته است. هرچند طرحی برای بازار تهیه شده که 90‌درصد هم این کار پیشرفت داشته است اما تا انجام این کار لازم است همه بازاریان به نکات ایمنی توجه کنند و همچنین هرکدام خاموش‌کننده دستی داشته باشند تا بتوانند در مواقع حریق کمک رسانی کنند.»

حاجی بیگی با بیان اینکه آتش‌سوزی‌های بازار تهران به‌دلیل سهل انگاری کسبه و موقعیت خطرناک منطقه اتفاق می‌افتد، می‌گوید: «اگرچه شهرداری تهران طرح ایمنی بازار بزرگ را آغاز کرد ولی واقعیت این است که با چنین اقداماتی نمی‌توان جلوی بروز آتش سوزی در این منطقه را گرفت.» وجود مشاغل خطرناک در بازار چون ذوب طلا که به کپسول گاز نیاز دارد و مشاغل دیگری که مواد اشتعال‌زا همچون پتو، پارچه و مواد‌شیمیایی نگهداری می‌کنند نیز زنگ خطر دیگری است.

پس از آتش سوزی که در بازار زرگرها‌ رخ داد، اتحادیه صنف طلا، جواهر، نقره، سکه و صراف تهران با همکاری کلانتری 113 بازار به مغازه‌های ذوب طلا که در طبقه فوقانی بازار زرگرها هستند‌ اخطار داد تا کپسول‌های گاز خود را از این محل به جای دیگری منتقل کنند ‌یا عملیات ذوب طلا را با زغال که خطر کمتری دارد، انجام دهند. اغلب این مغازه‌ها بدون داشتن مجوز در فضاهای کمتر از 3متر و با چندین کپسول گاز که تنها یک جرقه نیاز دارند تا منفجر شوند، کار می‌کنند. وجود کپسول اطفای حریق در این مغازه‌های غیرمجاز دور از ذهن به‌نظر می‌رسد.