برنامه‌هایی که طبق آیین‌نامه نوشته شده در سال 1345 می‌بایست بر دو محور «ترغیب نوجوانان و جوانان به کتاب و کتابخوانی» و «خرید کتاب برای تجهیز کتابخانه‌های عمومی» استوار باشد. اگرچه در خصوص موضوع اول، تمامی‌مسئولان، منتقدان و کارشناسان بر این باورند که یک هفته، زمان ناچیزی برای کتابخوان‌کردن مردم است، اما با این وجود، جملگی تاکید دارند که برپایی این هفته بی‌فایده هم نیست.
اما دومین رویکرد در این هفته که حول محور خرید کتاب برای تجهیز کتابخانه‌های عمومی‌کشور می‌چرخد، برنامه‌ای است که اگرچه فی‌نفسه مثبت و در جهت حمایت از نویسنده، ناشر و خواننده کتاب است، اما همیشه حرف و حدیث‌هایی را هم با خود به همراه داشته؛ به خصوص در سال جاری و با تغییر رویکرد حمایتی دولت، این مباحث بیشتر شده است.
در این خصوص، دو نوع نقد از سوی کارشناسان مطرح می‌شود؛ اولین موضوع به کیفیت کتاب‌هایی می‌پردازد که از سوی مراکز و نهادهای مختلف برای تجهیز کتابخانه‌ها خریداری می‌شود. منتقدان بر این باورند که آثار خریداری‌شده برای تجهیز کتابخانه‌ها، در قفسه کتابخانه‌ها خاک می‌خورد، دومین بحث مطروحه از سوی ناشران است؛ آنها معتقدند وزارت ارشاد می‌بایست سیاستهای خرید کتاب، تعداد و اسامی آثاری را که برای حمایت از صنعت نشر و کتابخوانان خریداری می‌کند، اعلام کند.
کتاب‌های خوش‌شانس
محمدعلی بهمنی – غزل‌سرا- که خود مدیریت انتشارات «چی‌چی‌کا» را در استان هرمزگان بر عهده دارد، از کیفیت کتاب‌هایی که خریداری می‌شود، اظهار نگرانی می‌کند. وی با اشاره به این‌که من مخالف خرید کتاب خوب نیستم، بیان می‌دارد: «واقعیت این است، کتابی را که نهادها خریداری و به کارمندان خود هدیه می‌دهند و یا در جلسات مختلف به میهمانان داده می‌شود، آثاری هستند که در قفسه‌ها می‌مانند و اصلا ورق نمی‌خورند.
علت این امر هم وجود این نکته است که نهادها از زاویه شناختی و پسندی خود این کار را می‌کنند و طبیعی است که این پسند نمی‌تواند یک پسند عمومی باشد، بنابراین وقتی می‌گوییم کتابخانه عمومی، باید هر نوع پسندی در این مکان وجود داشته باشد».
وی ادامه می‌دهد: «هیات خرید نهادها و سازمان‌ها یک‌سونگر هستند و بر مبنای پسند خود اقدام به خرید برای کتابخانه‌های عمومی می‌کنند، در نتیجه سلیقه‌های عمومی و گونا‌گون، این یک‌سونگری را نمی‌پسندند و مسلما کتاب‌ها در قفسه‌ها می‌مانند. در این بخش ناشرانی وجود دارند که کتاب‌های انبوهی را با کاغذهای یارانه‌ای دولت منتشر می‌کنند. با این وجود، کتاب‌های آنها زودتر از کتاب‌های به‌دردبخور و خوب فروش می‌رود چون فروش فردی نمی‌کند، بلکه یک‌باره بیش از نیمی از شمارگان کتاب‌ها به وسیله نهادهای دولتی خریداری می‌شود؛ حتی بعضی‌ها این کتاب‌ها را پیش‌خرید هم می‌کنند».
حجت‌الاسلام سیدمحمدرضا میرتاج‌الدینی- نایب‌رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی- درباره وضعیت خرید کتاب از سوی نهادهای دولتی می‌گوید: «در این خصوص باید اطلاع‌رسانی شود، چون این کار، هم باعث تشویق و ترغیب نویسندگان می‌شود و هم رویکرد دولت را به فرهنگ و تشویق نویسندگان و ناشران نشان می‌دهد».
وی تاکید می‌دارد: «اصل خرید هم در راستای تشویق و ترغیب نویسندگان است اما مهم این است که ملاک‌ها و معیارهای خرید توسط این دوستان اعلام شود؛ چون ناشر هم با دیدن معیارهای خرید کتاب به این سمت حرکت می‌کند و در نهایت چون رقابت ایجاد می‌شود، کتاب‌ها بهتر خواهند شد».
کتاب و سیاست
شهرام اقبال‌زاده از جمله نویسندگانی است که دغدغه کیفیت کتاب‌های اهدایی به کتابخانه‌های عمومی را دارد. وی با اشاره به این‌که تجهیز کتابخانه‌ها لازمه‌اش سیاست‌گذاری درست و فراجناحی است، می‌گوید: «این کار می‌بایست با دعوت از کارشناسان ادبیات - آن هم با همه دیدگاه‌ها- انجام شود. کارشناسان آموزش‌وپروش و همه نهادهای مرتبط با فرهنگ کتاب و کتابخوانی می‌بایست در این کار، سهم داشته باشند».
وی ادامه می‌دهد: «هر کاری به دو بخش تقسیم می‌شود؛ نرم‌افزاری و سخت‌افزاری. بخش سخت‌افزاری، تجهیزات و ساختمان و مواردی از این دست است اما بخش نرم‌افزاری، مدیریت می‌خواهد و مبتنی بر تفکر و اندیشه است. باید دانست که ما به عنوان نویسندگان این ممکلت، هر اندازه بودجه فرهنگی بالا برود، خوشحال می‌شویم اما مهم‌تر از کمیت، کیفیت آثار است».
اقبال‌زاده در ادامه به ضرب‌المثلی اشاره کرده و می‌افزاید: «ضرب‌المثلی داریم که می‌گوید «حیف و میل شد». این سخن دو بخش دارد؛ یکی این است که شخصی، بودجه‌ای را که در اختیارش می‌گذارند، نمی‌تواند به‌درستی خرج کند و در نهایت، ریخت‌وپاش و بدخرجی می‌کند که می‌گوییم حیف شد. دوم، میل می‌شود که این بخش، فسادانگیز است. من نمی‌خواهم پیش‌داوری کنم، بنابراین درباره میل حرفی ندارم، اما در بخش حیف این موضوع، حرف دارم».
وی ادامه می‌دهد: « اگر با این بودجه فقط کتاب‌های خاصی خریداری شود که مردم هیچ رغبتی به آن ندارند و نیاز روزشان را پاسخ نمی‌دهد و بر اساس یک پیش‌داوری صرفا عقیدتی اقدام به خرید می‌کنند، این حیف است.
به عنوان مثال، امسال که سال پیامبر اعظم است، می‌گویند هر چه کتاب در این موضوع منتشر شده است، باید خریداری شود؛ در صورتی که این معیار درستی نیست و بسیاری از این کتاب‌ها به هیچ وجه منابع مطالعاتی مناسبی نیستند. یعنی اگر می‌خواهیم پیامبر عظیم‌الشأن را مطرح کنیم، باید وجه و شأن ایشان را درست رعایت کرد و به دنبال کتابی تحقیقی که با زبان و معیارهای امروزی نوشته شده، بگردیم».
انتظار برخی ناشران
محمدعلی جعفریه – مدیر انتشارات ثالث- یکی از ناشران است که درباره وضعیت خرید کتاب پس از روی‌کارآمدن دولت نهم می‌گوید: «سیاستهای وزارت ارشاد تغییر کرده است ولی این روزها نه سیاستهای خرید کتاب از سوی این وزاتخانه اعلام می‌شود و نه اسامی‌کتاب‌هایی را که می‌خرند در نشریه «کتاب هفته» منتشر می‌کنند؛ در صورتی که این حق ناشر، نویسنده و مخاطبِ کتابخوان است که بداند چه کتاب‌هایی خریداری می‌شود».
وی ادامه می‌دهد: «این پول بیت‌المال است و نمی‌توان در هزینه‌کردن آن سلیقه‌ای عمل کرد، اما هیچ‌گاه مسئولان وزارت ارشاد سیاستهای خود را درباره خرید کتاب اعلام نکرده‌اند».
سوال جعفریه را با محسن پرویز – معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی- در میان گذاشتیم. وی در پاسخ به این سوال که خرید کتاب برای تجهیز کتابخانه‌های عمومی به چه صورت و با چه معیارهایی انجام می‌شود، بیان می‌دارد: «کتابخانه‌های شهرداری، توسط سازمان فرهنگی- هنری شهرداری تهران، کتاب‌های مورد نیاز خود را تامین می‌کنند و طبیعتا قبل از این خریدها در خودِ سازمان فرهنگی- هنری هم نیازسنجی شده و بعد از کار کارشناسی، خریدها انجام می‌شود.
اما در مورد کتابخانه‌های عمومی که نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور متولی این ماجراست، یک گروه کارشناسی وجود دارد که این گروه، کار کارشناسی و نیازسنجی را انجام می‌دهد و نهایتا خریدها انجام می‌شود. حالا ملاک و معیار آنها چه چیزهایی است، مطمئنا آنها هم با قوانین و ضوابط خود این خرید را انجام می‌دهند و ما هم نمی‌توانیم در این خصوص اعمال نظر کنیم، اما طبق تفاهمی که انجام شده، قرار است تعدادی کتاب که مورد نیاز کتابخانه‌های عمومی است، برای آنها خریداری کنیم و در واقع، کتاب خریداری‌شده را در موضوعاتی متنوع در اختیار آنها قرار دهیم».
وی تاکید می‌کند: «در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم کمیته‌ای مستقل، مسئولیت خرید کتاب برای تجهیز کتابخانه‌ها را بر عهده دارد؛ یعنی کمیته خریدی وجود دارد که اعضای آن کمیته پس از انجام کار کارشناسی، آثار را هم از لحاظ محتوا و هم از لحاظ شکل ظاهری و هم از لحاظ مخاطب‌شناسی بررسی می‌کنند، سپس لیست خریدهای خود را اعلام می‌دارند. کارشناسانی هم که آنجا حضور دارند، مورد اطمینان هستند و این اطمینان باعث می‌شود که ما با خیال راحت‌تری این کار را انجام دهیم».
کتاب و توقعات
دو سال پیش بود که ۸۲ موسسه انتشاراتی با ارسال نامه‌اى به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامى نسبت به رویه خرید کتاب از سوى هیات امناى کتابخانه‌هاى عمومى با کارگزارى سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعتراض کردند. مطبعه‌چی‌ها در آن نامه خواسته بودند نتایج انتخاب کتاب توسط گروه کارشناسى هیات امناى کتابخانه‌هاى عمومى کشور به طور ماهانه و منظم در نشریه «کتاب هفته» منتشر شود و درخواست خرید کتاب‌هاى منتخب توسط هیات امنا نیز با اعلام کتبى و مستقیم با ذکر عنوان، تعداد و میزان تخفیف به هر ناشر در این نشریه اعلام گردد.
مدیر انتشارات «ثالث» در این خصوص می‌گوید: «کتاب‌هایی که در گذشته خریداری می‌کردند، در نشریه کتاب هفته اعلام عمومی می‌شد؛ به نحوی که مخاطبان از تعداد و میزان خریدها آگاه بودند اما در شرایط فعلی، این کار انجام نمی‌شود و مشخص نیست که هیات خرید کتاب‌ها چه افرادی هستند و با چه معیارهایی خرید می‌شود».
جعفریه با تاکید بر این نکته که یارانه حوزه نشر در سال، چیزی بالغ بر 50 میلیارد تومان است، یادآور می‌شود: «ناشران حق دارند که بدانند چه کتابی خریداری می‌شود. آیین‌نامه را باید اعلام کنند. باید پاسخ داده شود که چرا کتاب‌های دولتی را هم خریداری می‌کنند، در صورتی که این کار خلاف آیین‌نامه بوده است. این پول برای حمایت از بخش خصوصی است و پولش را هم سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان می‌دهد تا از بخش خصوصی و مردم حمایت شود».
معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در پاسخ به این نگرانی‌ها می‌گوید: «بیان این سخن که خریدها متناسب با سلایق مردم نبوده است، نیازمند انجام یک کار پژوهشی است. در این خصوص باید پرسید چند نفر از مخاطبانی که می‌گویند کتاب مورد نیازشان در کتابخانه‌ها نیست به کتابخانه مراجعه کرده‌اند که واقعا ببینند کتاب مورد نیازشان در آن کتابخانه وجود دارد یا نه.
ه گمان من این سخن نیازمند یک کار تحقیقی است؛ چون به نظر می‌رسد فرهنگ استفاده از کتابخانه وجود ندارد و برای نهادینه‌شدن این کار باید فرهنگ کتابخوانی را از دوران کودکی در مردم رواج دهیم».وی در ادامه می‌افزاید: «کتاب‌هایی را که خریداری می‌شود، به طور عموم در اختیار استان‌ها قرار می‌دهیم.
بیعتا در این باره باید گفت که اگر محتوا و شکل ظاهری کتاب مناسب باشد، توسط معاونت فرهنگی خریداری انجام می‌شود اما تعداد این خریدها متفاوت است و از میزان 100جلد تا یک هزار جلد کتاب در هر مرحله خریداری می‌شود. اما چیزی که در این میان تعیین کننده است، عمومیت داشتن یا تخصصی بودن کتاب‌هاست؛ ما اگر کتاب مناسبی را به لحاظ محتوا و ظاهر ببینیم آن را مستثنی نمی‌کنیم».
پرویز با اشاره به این‌که میزان مخاطبان در موضوعات مختلف، تعیین می‌کند که چه کتاب‌هایی خریداری شود، ادامه می‌دهد: «بودجه معاونت فرهنگی در سال گذشته برای خرید کتاب کمتر از 2میلیارد تومان بود، اما سعی ما بر این است که این رقم را تا 5 میلیارد تومان افزایش دهیم. ما اصرار داریم که این اتفاق بیفتد ولی هنوز هم به سقف 2میلیارد تومانِ سال گذشته نرسیده است».