و در سده‌های اخیر هنگامی که کشورهای اروپایی به سرعت مراحل ترقی و پیشرفت علمی و تکنولوژیک را یکی پس از دیگری پشت‌سر می‌گذاشتند، ایرانیان هر روز بیش از روز پیش با آنها فاصله گرفتند و امروز تلاش بسیار می‌طلبد تا این فاصله‌ها کوتاه‌تر شوند تا چنان‌که در طول دهه‌ها و سده‌های اخیر همواره واردکننده علم بوده‌ایم، دوباره به روزگار شکوفایی خود بازگردیم... اما- اگر چه دور - روزگاری بوده که این ایرانیان بوده‌اند که در بسیاری از علوم همچون طب، نجوم، ریاضیات، شیمی و حتی در حوزه‌های فرهنگی همچون ادبیات سرآمد بوده‌اند و آنچه امروز بیگانگان بدان مفتخرند اغلب برپایه همان یافته‌های دیرینه ما استوار شده است.
از این سبب شاید شناخت پیشینیان ضرورت بسیار داشته باشد؛ به ویژه برای کسب اعتماد به نفس از دست رفته که ایرانی جماعت را اغلب در برابر همین بیگانگان مرعوب و منفعل می‌سازد. تلاش برای شناخت فرهنگ، اندیشه و علم پیشینیان در طول سال‌های اخیر در شکل‌ها و سطوح مختلف به عنوان یک ضرورت مطرح بوده و گاه شاهد قدم‌های جدی در این راستا بوده‌ایم که نویدبخش به‌وجود آمدن زمینه‌هایی کارآمد و سودمند برای کسب این آگاهی خاصه برای نسل جوان بوده است.
یکی از مشخصه‌های هر فرهنگ و تمدن بشری در طول تاریخ حضور اندیشمندان، هنرمندان و به طور کلی فرهنگسازانی است که در برپایی و تداوم آن فرهنگ در محدوده سرزمین خود و همچنین در گستره جهانی نقش داشته‌اند. بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی مردم ایران تعداد بسیار زیاد و قابل توجهی از متفکران، هنرمندان و فرهنگسازانی است ...[که] در این سرزمین ظهور کرده‌اند. آشنایی با این بنیانگذاران ایرانی- اسلامی فرهنگ و تمدن بشری نه فقط از جنبه شناخت تاریخ و افکار و آثار این بزرگان بلکه برای ساختن پایگاهی که با تکیه بر آن و با توجه به دانش‌های روز بتوان به قله‌های جدید معارف بشری صعود کرد، امری ضروری است...
انتشارات همشهری (وابسته به مؤسسه همشهری) با درنظر گرفتن چنین ضرورت‌هایی که از لزوم شناساندن بزرگ‌مردان علم و فرهنگ تاریخ ایران حکایت دارد، با تدارک مجموعه‌ای بزرگ به نام اندیشمندان ایران و اسلام، سری کتاب‌هایی را درباره چنین شخصیت‌هایی که هر یک در حوزه فرهنگ، علم و ادب سرآمد بوده و از مفاخر تاریخ ما بوده‌اند، برای مخاطبان جوان منتشر کرده است که تاکنون قریب به 20عنوان آن منتشر شده و مجلد‌های بعدی نیز به تدریج چاپ خواهند شد.
ناشر و سرپرست مجموعه با تدارک دیدن مجموعه‌ای کامل به‌ناچار به پاره‌ای از چهره‌های معروفی که پیش از این نیز بدان‌ها پرداخته شده بود، پرداخته‌اند؛ البته با رویکردی که در چارچوب این مجموعه تعریف شده است؛ اما در کنار آنها نام‌های کمتر شناخته‌شده را از یاد نبرده‌اند. بنابراین در مجموعه اندیشمندان ایران و اسلام در کنار نام‌هایی آشنا و شناخته‌شده همچون سعدی، نظامی، ابن‌سینا، جامی و... به نام‌های کمتر شناخته شده و کمتر پرداخته شده همچون ملامحسن فیض‌کاشانی، شیخ صدوق، جارالله زمخشری، میرعماد حسنی و... نیز برمی‌خوریم.
اما بزرگ‌ترین حسن این مجموعه را باید سطح آن از منظر مخاطب شناسانه به‌حساب آورد؛ سطحی که نه آن‌قدر پایین است که حرف تازه یا مهمی دربرنداشته باشد و نه آن‌قدر بالاست که مخاطبی ویژه را طلب کند و برای مخاطب عام دشوار و غیرقابل استفاده باشد. نویسندگان این کتاب‌ها کوشیده‌اند به زبانی ساده و قابل‌فهم برای مخاطب جوان و اما در عین حال با رویکردی پژوهشی، آثاری را به رشته تحریر درآورند که در مجموع آن گفتنی‌هایی که باید، برای آشنایی دقیق اما غیرتخصصی با این شخصیت‌ها، مطرح شود و تقریبا از نکته‌های اساسی چیزی را فروگذاری نکرده باشند.
به این ترتیب این مجموعه لااقل برای جوانان علاقه‌مند و حتی دانشجویان، واجد نکات تازه و خواندنی بسیار بوده و همچنین برای محققی که در آغاز راه پژوهش درباره این چهره‌هاست می‌تواند مدخل مناسبی برای ورود به یک پژوهش تخصصی در ادامه راه، به‌حساب آید. حجم کتاب‌های این مجموعه نیز متناسب با رویکرد حاکم بر کل کار، نه آن‌قدر کم است که ظرفیت پرداختن جدی به شخصیت‌هایی در این سطح را نداشته باشد و نه آن‌قدر زیاد که از حوصله مخاطب غیرمتخصص افزون باشد. به این ترتیب نویسندگان کتاب‌ها در حجمی حدود 150تا200صفحه و با عنایت به منابع معتبر و گوناگون کاری شایسته و بایسته را ارائه کرده‌اند.
ساختار کتاب‌های این مجموعه اغلب بدین‌گونه است که علاوه بر شرح زندگی و زمانه این چهره‌ها، آثار معروف آنها معرفی و بررسی مختصری شده و همچنین به آرا و اندیشه‌های این چهره‌ها نیز صفحاتی اختصاص یافته است.
درپایان هر کتاب نیز به ذکر منابع و مآخذی که نویسنده از آنها بهره برده پرداخته شده است. نه صرفا به اتکای لیست مفصل منابع و مآخذی که نویسنده هر کتاب در پایان آن مندرج کرده است بلکه با توجه به کیفیت و جامعیت متون، نقل‌قول‌ها و پی‌نوشت‌ها و... پیداست که مؤلفین اندیشمندان ایران و اسلام لااقل در حد بضاعت خود و سطح مخاطبان تعریف شده برای این کتاب‌ها کار خود را جدی گرفته‌اند.
هرچند که نقد و بررسی جدی و جزئی‌نگرانه این کتاب‌ها به‌طور جداگانه مجالی دیگر و البته اهل فن و تحقیق در حوزه خود را می‌طلبد و آنچه اشاره شد نیز از سراجمال بود و تورق و نگاهی گذرا به کتاب‌های منتشر شده در این مجموعه.
به هر روی نفس این قدم که زیرنظر علی‌رضا مختارپور قهرودی محقق شده، ارزنده و ارزشمند است؛ خاصه آنکه در انتخاب نویسندگان این کتاب‌ها نیز سهل‌انگاری در کار نبوده است. از جمله کتاب‌هایی که در این مجموعه تاکنون منتشر شده‌اند، می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد: استاد سخن سعدی اثر منوچهر دانش‌پژوه، هنر و اندیشه نظامی گنجه‌ای اثر دکتر بهروز ثروتیان، آرمانشهر فارابی اثر دکتر غلامرضا جمشیدنژاد اول، طلوع فلسفه اشراق (سهروردی) اثر دکتر عزیز‌الله افشارکرمانی، آفتابی در میان سایه‌ای (عطار نیشابوری) اثر منوچهر دانش‌پژوه، واضع قانون شفا (ابن‌سینا) اثر حنیف قلندری، کیمیای مهر (ملامحسن فیض‌کاشانی) اثر دکتر شهناز شایان‌فر، پدر علم تفسیر و تاریخ (محمد جریرطبری) اثر پروانه عروج‌نیا، نقد روان جامی اثر منوچهر دانش‌پژوه، فخر خوارزم (جارالله زمخشری) اثر دکتر علی‌رضا باقر، چراغ دل (شیخ محمود شبستری) اثر زهرا باغبان پرشکوه، فرزانه توس (فرودسی) اثر سلمان ساکت، پیشوای مفسران (رازی) اثر محمد باهر، دانای یمگان (ناصر خسرو) اثر مرتضی نادری، بی‌نظیر خطه‌خط (میرعماد حسنی) اثر محمدرضا عموزاد مهدپرجی.