در حالی که این پدیده بعد از 2چالش عمده تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین به‌عنوان سومین چالش عمده جهانی در قرن 21 از سوی کارشناسان قلمداد می‌شود.تهدید و تخریب 73 درصد کل مراتع جهان به مساحت 3/3میلیارد هکتار، کاهش توان تولید خاک در 47 درصد مناطق خشک جهان، غیرقابل استفاده شدن 50 تا 70 هزار کیلومتر مربع اراضی حاصلخیز در سال و بالغ بر 42 میلیارد دلار خسارت سالانه به محصولات کشاورزی همراه با اثرات بسیار وسیع و گسترده اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و فوریت محیطی به‌ویژه فقر گسترده و تخریب منابع پایه به‌عنوان تنها بخشی از آثار و پیامدهای جهانی پدیده بیابان‌زدایی محسوب می‌شود.ایران نیز نه تنها از این امر قریب الوقوع مستثنی نیست بلکه به‌دلیل شرایط اقلیمی و جغرافیایی خاص با تشدید بیابان‌زایی مواجه است.آنچه در پی می‌آید مقاله‌ای است درباره گرمایش زمین، بیابان‌زایی و ریزگرد؛ چالش‌هایی که کشور ما با آن مواجه است.
طی ۱۰۰ سال گذشته، کره‌زمین به‌طور غیرطبیعی حدود 74/0 درجه سلسیوس گرم‌تر شده که این موضوع دانشمندان را نگران کرده‌است. به‌نظر می‌رسد فعالیت‌های صنعتی در ایجاد این مشکل بسیار مؤثر است و به گرم شدن کره زمین کمک می‌کند.
از سال ۱۸۸۰ اندازه‌گیری دمای هوای کره زمین آغاز شده‌است و تا‌کنون نیز ادامه دارد. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۱۴ زمین شاهد رکورد بی‌سابقه «گرم شدن» باشد. به عقیده بسیاری از دانشمندان، با افزایش آگاهی‌های عمومی، مصرف بهینه سوخت و انرژی، افزایش سطح فضای سبز و جلوگیری از تخریب جنگل‌ها، بازیافت مواد و استفاده از انرژی‌های جایگزین سوخت‌های فسیلی مانند باد و خورشید می‌توان این پدیده و اثرات منفی آن بر زندگی بشر را کنترل کرد.
علل و پیامدهای افزایش گرمای زمین
بنا به اعلام هیأت بین‌المللی بررسی تغییرات آب و هوایی (IPCC)، تغییرات جوی که در سراسر جهان مشاهده می‌شود به احتمال زیاد ناشی از عواملی است که بشر در آنها دست دارد. آکادمی ملی علوم آمریکا نیز فعالیت انسان‌ها و تولید گازهای گلخانه‌ای را علت اصلی این پدیده معرفی می‌کند. همچنین نابودی و آتش‌سوزی جنگل‌ها به‌عنوان یکی از دلایل گرم شدن دمای زمین مطرح شده‌است. درحقیقت درختان با جذب دی اکسید کربن، آن را ذخیره می‌کنند که در اثر سوختن، آن را آزاد می‌کنند. بنابراین آتش‌سوزی در جنگل‌ها می‌تواند به‌عنوان یکی از دلایل افزایش میزان دی‌اکسید کربن در اتمسفر و درنتیجه گرم شدن زمین مورد توجه قرار بگیرد.
برخی از دانشمندان، افزایش توفان‌ها و گردبادهای سهمگین را یکی از نتایج گرم شدن کره‌زمین قلمداد می‌کنند. اغلب کارشناسان اقلیمی معتقدند که این روند می‌تواند به وقوع خشکسالی‌ها، سیل‌ها، بادهای گرم و توفان‌های مهیب‌تر منجر شود. از پیامدهای دیگر بالا آمدن آب دریا‌ها، رفتن مناطق ساحلی و جزایر به زیر آب و رقیق‌شدن آب اقیانوس‌ها و در نتیجه افزایش بارندگی در تمام جهان است.گرم شدن زمین باعث شده‌است که دمای داخلی یخچال‌های طبیعی واقع در نقاط مختلف جهان از جمله یخچال‌های واقع در شمالگان، جنوبگان و چین افزایش پیدا کند و در نتیجه با آب‌شدن تدریجی، حجم زیادی از ذخایر این یخچال‌ها ذوب شود.
این مسئله از آنجا حائز اهمیت است که این یخچال‌ها بخش عمده‌ای از ذخایر آب آشامیدنی جهان را تشکیل می‌دهند. بنابراین منابع آب آشامیدنی سالم رو به کاهش می‌گذارد و احتمال شیوع بیماری‌هایی که از طریق آب آشامیدنی ناسالم شیوع می‌یابند، بیشتر می‌شود. طبق برآوردهای سازمان بهداشت جهانی، بیماری‌هایی که از تغییرات اقلیمی و گرم شدن زمین ناشی می‌شود، هر ساله باعث مرگ و میر ۸۰ هزار نفر در کشورهای آسیایی می‌شود.
تهران و پدیده افزایش گرما
آنچه در گرم شدن شهر تهران مشهود است، گرم شدن تدریجی است به‌طوری که دمای هوای تهران در طول سال‌های گذشته افزایش یک درجه‌ای داشته است. بخش عمده دلایل گرم شدن زمین و به‌ویژه شهر تهران، گسترش فضای شهری و افزایش مصرف انرژی‌های فسیلی است که در این میان بحث جزیره گرمایی شهر تهران برجسته می‌شود.با توجه به اینکه اغلب پشت‌بام‌ها در تهران تیره رنگ هستند، این سطوح تیره رنگ گرمای گسیل شده از سوی خورشید را جذب می‌کنند و در خود نگه می‌دارند. این پدیده باعث افزایش دمای مناطق مسکونی از ٢ تا ١٥ درجه سانتی‌گراد می‌شود که اصطلاحا به آن پدیده جزیره گرمایی گفته می‌شود.براساس اعلام مراکز جهانی کاهش اقلیم، طی ٣٠ سال آینده نیز این افزایش دما در جهان ادامه خواهد داشت وپیش‌بینی می‌شود تا 50 سال آینده دمای هوای کره زمین 1 تا 2 درجه افزایش یابد.
بیابان‌زایی
بیابان‌زایی سومین چالش مهم جامعه جهانی در قرن بیست‌و‌یک محسوب می‌شود، به‌طوری‌که براساس گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی یک‌ششم جمعیت، سه چهارم اراضی خشک و یک سوم خشکی‌های جهان به مساحت پنج میلیارد هکتار در 110کشور جهان در معرض پدیده بیابان‌زایی است. تهدید تخریب 73 درصد کل مراتع جهان به مساحت 3/3 میلیارد هکتار، کاهش توان تولید خاک در 47 درصد مناطق خشک جهان، غیرقابل استفاده شدن 50 تا 70 هزار کیلومتر مربع اراضی حاصلخیز در سال و بالغ‌بر 42 میلیارد دلار خسارت سالانه به محصولات کشاورزی همراه با اثرات بسیار وسیع و گسترده اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی به‌ویژه فقر گسترده و تخریب منابع پایه به‌عنوان تنها بخشی از آثار و پدیده‌های جهانی پدیده بیابان‌زایی محسوب می‌شود.
در زمان حاضر عوامل طبیعی، آنچنان نقشی در بیابان‌زایی ندارند البته خشکسالی‌هایی که به وقوع می‌پیوندد بیابان‌زایی را تشدید می‌کند ولی درکشور ما این عوامل انسانی است که باعث بیابان‌زایی می‌شود. دراین میان، افزایش جمعیت مهم‌ترین عامل است. در حال حاضر، از 7/43 میلیون هکتار اکوسیستم بیابانی در کشور، 32 میلیون هکتار آن صرفا شامل پدیده‌های بیابانی فاقد پوشش گیاهی است و حدود 20 میلیون هکتار از اکوسیستم‌های بیابانی تحت‌تأثیر فرسایش بادی هستند؛ علاوه بر این 4/6میلیون هکتار از آن نیز در محدوده مناطق تحت‌تأثیر فرسایش بادی است و 183 منطقه در 82شهرستان و 18 استان جزو کانون‌های بحرانی فرسایش بادی قلمداد می‌شوند.
ریزگرد
ریز گرد یا گرد وغبار(Haze)توده‌ای از ذرات جامد ریز غبار و گاه دود و … است که در جو پخش شده و دید افقی را میان ۱ و ۲کیلومتر محدود می‌کند. سرچشمه اصلی ریزگرد درایران باد شمال است. این باد که از خرداد تا شهریور فعال است، در شمال خاورمیانه شکل می‌گیرد و با گذر از کوه‌های ترکیه و شمال عراق، مانند قیفی به بیابان‌های عراق و سوریه سرازیر می‌شود و تا خلیج‌فارس و رسیدن به آب‌های آزاد پیش می‌رود.
جریان‌های خشک هوای عربستان و بی‌توجهی به محیط‌زیست و بیابان‌زدایی در عراق باعث خشک‌شدن بسیاری از باتلاق‌های عراق و ایجاد نواحی غبارساز شده‌است. در گذشته سه کشور ایران، عراق و عربستان به‌صورت مشترک هزینه‌های مالچ‌پاشی این زمین‌ها را تأمین می‌کردند و تمام زمین‌ها در فصل خاصی از سال مالچ‌پاشی می‌شدند.
جنگ عراق و تغییر رویه این دولت‌ها در دهه ۲۰۰۰ میلادی سبب فراموشی این کار و در نتیجه افزایش ریزگرد در خوزستان، غرب ایران و سرانجام تقریباً در سراسر ایران شد. توفان اخیر، که به گفته برخی اهالی بغداد بدترین توفان غبار زندگیشان بوده‌است، سبب بیشترین میزان ریزگرد در سه دهه اخیر ایران شد و ترکیب غبار با آلاینده‌های شهری ریزگرد خطرناکی را تولید کرد که صدها شهروند را به بیمارستان کشاند.
* کارشناس ارشد مهندسی منابع طبیعی - مدیریت مناطق بیابانی