به گزارش خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) برگزاری هفتمین جشنواره صنعت چاپ و نامگذاری یک روز از این هفته به «چاپ قرآن» بهانه‌ای بود تا تمامی کارشناسان و صاحب‌نظران این حوزه به بیان دیدگاه‌های خاص خود بپردازند و بر این نکته تأکید داشته باشند که اهمیت چاپ قرآن موضوعی در حال فراموشی است.
تداوم این حرکت با یک نشست تخصصی در جشنواره هشتم توانست نگاه بسیاری را به این سمت جلب کند که نبود چاپ قرآن در کشور به صورت تخصصی، نبود تشکلی برای پرداختن به چاپ قرآن، روی‌آوردن ناشران غیر متخصص به چاپ قرآن، صحافی نادرست کتاب‌های قرآنی، سرقت ویژگی‌های تهذیب و کارهای جانبی در چاپ قرآن، روی‌آوردن ناشران قرآنی به چاپ ارزان‌قیمت، نبود ساماندهی نهادهای متولی و تشریفاتی بودن برخی از این نهادها، استفاده از فیلم و زینک مستهلک برای کاهش هزینه، استفاده از مواد اولیه نامرغوب برای چاپ قرآن، وجود افراط و تفریط در چاپ قرآن، افزایش تعداد چاپخانه‌های زیرزمینی در چاپ قرآن، صدور آسان مجوز چاپخانه از سوی نهادهای مسوول، سودآوری در چاپ قرآن، نبود حمایت مالی از چاپخانه‌های تخصصی قرآن در کشور، نبود آشنایی کافی چاپخانه‌داران قرآن با نیاز بازار، چاپ قرآن‌های گران‌قیمت و نبود سیاست‌گذاری‌های لازم در این حوزه که درایت و تدبیر کارشناسانه تمامی متولیان را می‌طلبد.
حال همه نگاه‌های متولیان چاپ قرآن کریم به جشنواره دهم است که برگزاری جشنواره چاپ مصحف شریف آن هم در صحنه بین‌الملل نباید تنها به یک حرکت نمادین تبدیل شود، بلکه برگزارکنندگان این جشنواره باید نگاهی عمیق و درونی به موضوع چاپ و نشر قرآن کریم در جهان اسلام داشته باشند.
نگاهی به تاریخ چاپ قرآن کریم
چاپ قرآن کریم به شکل مصحف برای نخستین‌بار در دوره حکومت عثمان (خلیفه سوم) در چند نسخه(5 یا 6) نوشته شد و به 5 یا 6 بلاد عمده مسلمانان ارسال شد و به عنوان منبع اصلی و معتبر برای بهره‌مندی مسلمانان از آیات الهی تبدیل شد. البته این نسخه‌ها یا بر اثر آتش‌سوزی از بین رفتند و یا به سرنوشت نامعلومی دچار شدند و کسی از آن‌ها خبری ندارد و این گذشت تا زمانی که صنعت چاپ پا به عرصه وجود نهاد، هنوز سالیان درازی از ظهور صنعت چاپ توسط گوتنبرگ در سال 1439 میلادی نگذشته بود که در آغاز رواج صنعت چاپ، متن عربی قرآن نیز برای نخستین بار در جهان چاپ شد.
گفته شده است، اولین بار قرآن کریم در سال 1499میلادی به چاپ رسیده است، عده‌ای نیز بر این باورند که در سال 1503، 1508 و یا در سال 1543 میلادی نخستین قرآن به چاپ رسید(دکتر صبحی صالح چاپ اولین قرآن را در سال 1530 میلادی می‌داند).
پس از آن در سال 1104 هجری، مطابق با 1692 میلادی، «هنکلمان» در شهر«هامبورگ» به چاپ قرآن همت گذاشت. پس از وی در سال 1108 هجری مطابق با 1696 میلادی«ماراکی» در شهر«پادو» به چاپ قرآن دست زد. در سال 1200 هجری مطابق با1785 میلادی، «مولا عثمان» در«سن پترزبورگ» روسیه قرآن را به چاپ رساند و این اولین چاپ اسلامی قرآن بود. نظیر این قرآن نیز در«قازان» به چاپ رسید. «فلوگل» نیز در سال 1836 میلادی در شهر«لایپزیک» به چاپی مخصوص از قرآن دست زد. این چاپ از قرآن به علت املای ساده آن با استقبال بی‌نظیر اروپاییان روبه‌رو شد. اما مانند دیگر چاپ‌های اروپایی در جهان اسلام، توفیقی به دست نیاورد.
در این زمان در هند نیز قرآن چاپ و منتشر شد، اما قواعد نگارش عثمانی در آن رعایت نشد، بلکه یر اساس قواعد رسم املایی جدید به چاپ رسید. به دنبال آن از سال 1294 هجری، مطابق با 1877 میلادی، ترکیه به چاپ‌های مختلفی از قرآن دست زد که در نهایت زیبایی و استواری قرارداشت.
در سال 1323 هجری، مطابق با 1905 میلادی، روسیه تزاری به چاپ قرآنی به خط کوفی و در حجمی بزرگ همت گذاشت، که تصور می‌رفت یکی از مصحف‌های اولیه عثمانی است. این قرآن خالی از نقطه و علایم فتحه و کسره بود. چند ورق از آن افتاده و آخر آن نیز ناقص بود. قرآن مذکور در سمرقند پیدا شد و در اختیار کتابخانه سلطنتی در سن پترزبورگ قرار داشت و انستیتوی آثار در«تاشکند» آن را با همان حجم اصلی و خصوصیات دیگر در پنجاه نسخه فتوگرافی کرده و به مهمترین دانشگاه‌های کشورهای اسلامی هدیه کرد که نسخه‌ای از این قرآن نیز در کتابخانه دانشگاه تهران(با شماره 14403) موجود است.
«بالاخره در سال‌هاى اخیر، در زمینه چاپ قرآن اقدام بسیار جالبى در جهان اسلام انجام پذیرفت و در سال 1342 هجری قمری، مطابق با 1923 میلادی، چاپ بسیار زیبا، دقیق و آراسته‌اى از قرآن زیر نظر اساتید دانشگاه الازهر مصر و با تأیید نمایندگان ملک فوءاد اول، منتشر شد.
نگارش و ضبط کلمات در این مصحف مطابق قرائت «عاصم »به روایت «حفص» است، جهان اسلام این مصحف را به عنوان نسخه معتبر قبول کرده است و هم‌اکنون در هر سال میلیون‌ها نسخه از این مصحف به‌چاپ می‌رسد.»(سایت مرکز جهانی آل‌البیت(ع))
در سال 1370 هجری، مطابق با 1950، کشور عراق نیزبه چاپ نفیسی از قرآن دست زد. همچنین قرآن دیگری از خطاطان سوری به نام«عثمان طه» رواج یافت. این قرآن در کشورهای سوریه، عربستان، ایران، لبنان و دیگر کشورهای اسلامی چاپ شد.از ویژگی‌های مهم این چاپ؛ تنظیم آیات در صفحه، تقسیم منظم حزب‌ها و جزء‌های سی‌گانه قرآن است.
اولین دولت اسلامی که به چاپ قرآن اقدام کرد و اقدام آن با موفقیت روبه‌رو شد، «ایران» بود که در سال1828 میلادی به صورت دو چاپ سنگی زیبا و منقح در شهر «تهران»، تهیه شد. این چاپ‌ها که در حجمی بزرگ ارائه شده و دارای ترجمه در ذیل هر سطر بود، دارای فهرست‌های متعددی بود. دومین نسخه چهار سال بعد به سال 1248 هجری، مطابق با 1832 میلادی در شهر« تبریز» به چاپ رسید.( جلالی نایینی در تاریخ جم قرآن 1242 را تاریخ چاپ قرآن در تبریز می‌داند.)
تحولات رو به رشد چاپ قرآن کریم در سال‌های اخیر
چاپ قرآن کریم در سال‌های اخیر در کشور ما با تحولات بسیار مثبتی روبرو بوده است و تأسیس چاپخانه‌های تخصصی قرآن گواه این مدعا است.
در دوره کنونی و پس از گذشت سی‌سال از پیروزی انقلاب اسلامی، هم‌اکنون صدها چاپخانه قرآن در قم و شهرهای دیگر کشور به چاپ قرآن می‌پردازند، اما در این میان چاپخانه بزرگ قم با عنوان اسوه که زیر نظر سازمان اوقاف و امور خیریه فعالیت دارد و چاپخانه آستان قدس رضوی و بزرگترین چاپخانه شرق کشور مهمترین مراکزی هستند که به چاپ قرآن می‌پردازند.
در این بین بسیاری از دست‌اندرکاران این حوزه بر این عقیده هستند که باید نقاط ضعف چاپ قرآن کریم با حمایت مسئولان این حوزه برطرف شود. آن‌چه در ادامه می‌آید دیدگاه این کارشناسان است:
نقاط قوت و ضعف چاپ قرآن کریم در نگاه کارشناسان
«یوسف افراش» سرپرست دفتر امور چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز با بیان اینکه 90 درصد قرآن‌ها هم‌اکنون در داخل کشور به چاپ می‌رسد درباره برخی انتقادها مبنی بر اینکه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چرا خود در زمینه چاپ قرآن پیش‌قدم نمی‌شود تصریح می‌کند: دفتر امور چاپ(وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) خود نباید متولی‌گری کند؛ کاراین دفتر ایجاد هماهنگی است و در این زمینه باید راهکارهایی از سوی اتحادیه ناشران قرآنی پیشنهاد شود و اگر پیشنهادی توسط بخش خصوصی ارائه شود وزارتخانه مساعدت‌های لازم را جهت امور اداری مربوطه مانند ثبت، ورود ماشین‌آلات و هماهنگی جهت تسهیلات بانکی انجام خواهد داد.
اما «ناصر بابامحمدی» مدیرعامل چاپخانه بزرگ قرآن کریم، در این باره می‌گوید: هنوز برخی از نهادها و افراد سفارش چاپ قرآن خود را به جای چاپخانه‌های داخلی به چاپخانه‌های دیگر کشورها می‌دهند که با توجه به اینکه فقط چاپخانه بزرگ قرآن دومین چاپخانه قرآنی جهان است و از قابلیت بالایی برخوردار است این موضوع جای تامل دارد و کارشناسان فن نیز عواملی چون فرسودگی دستگاه‌های چاپ، سنتی بودن، تخصصی نبودن و ... را از مهمترین دلایل این موضوع می‌دانند.
«حسن تفکری» مدیر سابق نظارت بر چاپ و نشر سازمان دارالقرآن‌الکریم علت سفارش به چاپخانه‌های خارج از کشور را به فرسودگی دستگاه‌های چاپ در ایران و سنتی بودن آن نسبت می‌دهد و می‌گوید: دستگاه‌های چاپ و صحافی قرآن در کشورهایی مانند لبنان از دقت و کیفیت بالایی برخوردار هستند، اما این دستگاه‌ها در کشور ما قدیمی و فرسوده است به گونه‌ای که حتی بزرگترین چاپخانه قرآنی کشور ما که چاپخانه قرآن کریم قم است، نیز نمی‌تواند قرآن را با کیفیت بالا چاپ کند.
تفکری می‌افزاید: اکثر صحافی‌ها و چاپخانه‌های ما سنتی و قدیمی است؛ برای مثال زمانی که یکی از ارگان‌ها می‌خواست قرآن‌هایی را چاپ کند در ایران جایی را پیدا نکرد که در کاغذ 28 گرمی بتواند قرآن را چاپ کند؛ به دلیل اینکه صحافی این کاغذها خیلی سخت است، ولی این تکنولوژی صحافی در کشور لبنان وجود دارد.
سید«محمدحسین محمودی» مدیرعامل اتحادیه ناشران قرآنی نیز با انتقاد از نبود سرمایه‌گذاری و حمایت دولت از بخش خصوصی در زمینه بالابردن کیفیت چاپ قرآن به ایکنا می‌گوید: در لبنان، قرآن با بالاترین کیفیت چاپ و صحافی می‌شود و زمانی که بحث رقابت در این حوزه پیش می‌آید، ما بازار رقابت را از دست می‌دهیم و این به دلیل این است که دولت حمایت‌های لازم را از بخش خصوصی در زمینه چاپ قرآن انجام نمی‌دهد.
محمودی ادامه داد: در حال حاضر ناشران لبنانی و برخی ناشران کشورهای اسلامی دیگر بازار فروش قرآن کشور عراق را در دست گرفته‌اند و ما که داعیه حمایت از شیعیان عراق را داریم از این رقابت بی‌نصیب مانده‌ایم. در نمایشگا‌ه‌های بین‌المللی مانند کتاب فرانکفورت هم قرآن‌های چاپ شده در ایران با استقبال خوبی مواجه نمی‌شوند.
در نگاه متصدیان برای حل مشکلات موجود در چاپ قرآن آن‌چه بیش از هر چیز دیگری اهمیت دارد توجه مسوولان حوزه فرهنگ به اهمیت چاپ مصحف شریف است که در دوره‌های گذشته در هاله‌ای از فراموشی بوده است. روز چاپ در تاریخ این صنعت همواره بهترین فرصت معرفی مسائل جانبی چاپ از طریق رسانه‌های دیداری و شنیداری و مکتوب به مخاطبان عمومی و مردم جامعه است و این جشنواره بهترین فرصت برای معرفی چاپ قرآن به عنوان والاترین کتاب آفرینش و جایگاه آن محسوب می‌شود
و امید است دفتر امور چاپ ارشاد با نگاهی همه‌جانبه برگزاری جشنواره مصحف شریف و معرفی برگزیدگان آن را اصلی‌ترین برنامه خود در سال‌های آینده قرار دهد.
گزارش از معصومه کلانکی