مطابق گزارش‌های آماری در، اروپا، آمریکا و بسیاری از کشورهای آفریقایی و آسیایی علت اصلی تصادفات رانندگی و حوادث جاده‌ای و خیابانی رانندگی تهاجمی است. از طرفی بسیاری از رانندگان شهری از قدرت کنترل خشم برخوردار نیستند و ناتوانی در تصمیم‌گیری و کنترل پرخاش از مواردی است که ایمنی رانندگی را به خطر می‌اندازد و موجب بروز حوادث ناگوار میشود. رانندگی در شهر را می‌توان از دو جنبه راننده و محیط اطراف بررسی کرد که بی‌توجهی به مسائل روحی و روانی می‌تواند عوارض جبران‌ناپذیری برای راننده و شهروندان در پی داشته باشد. سلامت روحی و روانی راننده از جمله مسائل مهمی است که به رانندگی ایمن کمک می‌کند و اکنون در بسیاری از کشورهای دنیا فعالیت‌هایی در جهت کاهش آثار منفی ترافیک بر شهروندان انجام میشود.
رانندگی رفتاری است که ارتباط مستقیم با شخصیت افراد دارد. هر فرد با نوع رانندگی خود در واقع جلوه‌ای از شخصیت خود را نشان می‌دهد و برخی از رفتارهای ناهنجار که در رانندگی دیده میشود ناشی از عوامل روانی است، که باعث تهاجم در امر رانندگی میشود. افراد غالبا در دورانهای تغییرات اجتماعی، شناختی و فیزیولوژیکی ممکن است در مقطعی دچار اختلالات روانی- فیزیولوژیکی شوند که موقتا تعادل آنان را برهم میزند.
دوران جوانی زمانی برای تغییرات سریع و نیز اختلالات روانی و روانی- فیزیولوژیکی است که این تغییرات و اختلالات در تعدادی از افراد به درجات مختلفی بروز می‌کند. این اختلالات ممکن است در گروهی از افراد به نسبت کم یا گذرا و در عده‌ای دیگر شدید باشد. در اینجا، پرخاشگری اختلالی است که در یک لحظه بروز می‌کند و عموما پیامدی نیز به بار میآورد. این افراد نیز ممکن است موفق به دریافت گواهینامه رانندگی شوند و مشتاقانه شخصیت نمایشی خود را با رانندگی پرخاشگرانه بروز دهند.
افراد مبتلا به شخصیت نمایشی، رفتار توجه‌طلبانه بسیار زیادی از خود نشان میدهند. آنها اغلب در رفتار و افکار خود مبالغه می‌کنند و هر چیز سادهای را مهم‌تر از آنچه هست بروز میدهند. اگر در کانون توجه قرار نگیرند و تحسین یا تأیید نشوند، ممکن است دست به انجام رفتارهای پرخاشگرانه دیگری بزنند. اصولا رانندگی پرخاشگرانه نوعی تخلیه فشارهای درونی است که متأسفانه مشکلات و حوادث ناشی از آن دامنگیر بسیاری از افراد میشود و باعث ایجاد رفتارهای غیرمتعارف در رانندگی میشود، وقتی معابر و خیابان‌ها پاسخگوی تعداد خودروها نیستند، آستانه تحمل رانندگان کاهش می‌یابد و باعث رفتارهای خشونت‌آمیز در راننده میشود.
اما نکته مهم اینجاست با وجود اینکه تعداد تصادفات برون‌شهری یا جاده‌ای کمتر از تصادفات درون‌شهری است ولی تلفات انسانی تصادفات برون‌شهری بیشتر از درون‌شهری است که این نشان از سرعت و سبقت‌های غیرمجاز برخی از رانندگان دارد که در جاده‌ها به‌صورت تهاجمی رانندگی می‌کنند و شاید تعداد آنها کمتر از 5 درصد افراد جامعه باشد؛ چنین رانندگانی افرادی پرخاشگر و کم ظرفیت هستند، آستانه تحمل پایینی دارند و در جاده‌هایی که ترافیک سبک‌تر و عرصه برای تاخت و تاز بازتر است مشکلاتی را برای دیگر مسافران جاده‌ای فراهم می‌کنند.
راننده پرخاشگر
راننده پرخاشگر راننده‌ای است که با توسل به درگیری و خشونت، قصد انجام اعمال خلاف مقررات راهنمایی و رانندگی را دارد؛ اعمالی همچون تغییر مسیر ناگهانی و خطرناک، سبقت غیرمجاز، رعایت نکردن فاصله مناسب طولی و عرضی، بوق زدن‌های مکرر، استفاده از نور بالا برای تنبیه دیگران، حرکت سریع و تعقیب و گریز خودرویی، سرعت‌های نا‌بجا، مانور و تغییر مسیر به‌طور مکرر، اشغال طولانی خط سبقت، ترمزهای ناگهانی و مکرر، انحراف از مسیر اصلی و عبور از خط مقابل برای رهایی از ترافیک غیرروان و قانون‌شکنی و دیگر رفتارهای ناپسند همراه با فحاشی و هتاکی به دیگران، در کارنامه رانندگی افراد پرخاشگر کاملا مشهود است.
از عوامل مؤثر در بروز رفتار پرخاشگرانه رانندگان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- صرف زمان، معطلی و کندی ترافیک
- مهارت نداشتن در رانندگی
- آلودگی‌های صوتی موجود در محیط
- مشکلات روانی راننده
- نابسامانی ترافیک
- تأثیر آلودگی هوا بر سیستم عصبی
این عوامل به‌طور مجزا باعث بروز عکس‌العمل‌های نامناسب یا کاهش توانایی‌های فکری و جسمی راننده خواهند شد.رانندگی یکی از مواردی است که شخصیت انسان را در اجتماع آشکار می‌کند و تقریبا می‌توان گفت که ابعاد فرهنگی رشد اجتماعی و میزان ادب و علاقه او را نسبت به همنوعانش نشان می‌دهد. نیاز راننده به داشتن فرهنگ و تجربه بالا و اطلاع کافی از مسائل قانونی و فنی، مقوله‌ای ضروری برای نشان‌دادن عکس‌العمل‌های مناسب است.
رانندگان پرخاشگر به نوعی دچار هیجان‌زدگی یا آزردگی هیجانی هستند که این مسئله می‌تواند متأثر از 3مؤلفه اصلی باشد که در نخستین قدم نشانه وجود خصوصیات شخصیتی بی‌قرار، بی‌دقت و ناشکیباست. دومین خصیصه قدرت‌طلبی و زورمداری برخی از رانندگان و سومین خصیصه بی‌پروایی... تعداد محدود و انگشت شماری از رانندگان است که این مسئله باعث برخی شرایط روانی و نگرش‌های نامطلوب درآنها میشود. برخی از این نگرش‌ها شامل نگرش نامطلوب نسبت به منزلت و جایگاه اجتماعی پلیس، احساس قانون‌گریزی و تبعیض در جامعه، احساس بی‌تفاوتی و خصومت نسبت به دیگران و احساس ضعف در تکریم باورهای دینی است که در نهایت باعث زودبرانگیختگی در راننده میشود و رفتارهای تهاجمی وی را شدت می‌بخشد.
موضوع اصلی این است که آیا باید پرخاشگری را براساس پیامدهای قابل دیدن آن تعریف کنیم یا براساس مقاصد شخصی که آن را نشان می‌دهد. برخی پرخاشگری را رفتاری می‌دانند که به دیگران آسیب میرساند یا بالقوه می‌تواند آسیب برساند. بیشتر رانندگانی که از وسیله‌نقلیه خود جهت تنبیه دیگران استفاده می‌کنند از پرخاشگری وسیلهای استفاده می‌کنند. هنگامی که راننده پرخاشگر در شب پشت سر راننده جلویی خود با نور بالا حرکت می‌کند، زمانی که راننده پرخاشگر سرعت راننده عقبی خود را با حرکت کند میگیرد و یا هنگامی که راننده پرخاشگر با سرعت بالا و با بوقهای ممتد قصد تنبیه سایر رانندگان را دارد همه از نوع رفتارهای رانندگی پرخاشگری وسیلهای است.
هر چند که سطح پرخاشگری افراد از موقعیتی به موقعیت دیگر فرق می‌کند ولی افراد از لحاظ تداوم رفتارهای پرخاشگرانه در طول زمان با هم فرق دارند. افرادی که در هنگام رانندگی دست به رفتارهای رانندگی پرخاشگرانه میزنند، در موقعیتهای دیگر و عادی زندگی، نیز افرادی با آستانه تحمل پایین و پرخاشگر هستند. برخی از مطالعات نشان می‌دهد ثبات پرخاشگری در زنها در طول زمان کمتر از مردان است. البته افراد هنگامی که با وقایع تنشزای روزمره مواجه میشوند، نمود آن را در هنگام رانندگی و قرار گرفتن در صندلی راننده با پرخاشگری شدید از خود نشان میدهند که ممکن است جان خود و عده دیگری را به خطر بیندازند.
خشمجادهای
شکلی افراطی از رانندگی تهاجمی به نام خشمجادهای(road rage) وجود دارد خشمجادهای رفتار خشمگینانه یا تهاجمی راننده اتومبیل یا وسیله نقلیه دیگر است. این رفتار ممکن است با ژست‌های بی‌ادبانه، ناسزاگویی و رانندگی بی‌احتیاط و خطرناک از روی عمد باشد. نتیجه این نوع رانندگی تصادف و دعوا و زد و خورد است که ممکن است به مجروح شدن و حتی مرگ افراد ختم شود.
این اختلال روانی با حملات مکرر رفتارهای تهاجمی و خشونت‌آمیز مشخص میشود که به‌طور واضح متناسب با موقعیتی که فرد در آن قرار دارد، نیست. این اختلال ممکن است با خشمجادهای، خشونت‌خانگی و حملات انفجاری عصبانیت که با پرتاب اشیا همراه است، بروز کند.
علت این عارضه تا به حال دقیقا روشن نیست اما هم عوامل محیطی و هم عوامل وراثتی را در ایجاد آن دخیل می‌دانند.
اما در مورد اینکه خشم جاده‌ای به‌خودی خود یک اختلال روانی است یا نه، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد و هنوز در این مورد اتفاق نظری وجود ندارد.
علائم شایع خشمجادهای
• رانندگی تهاجمی، شامل سرعت گرفتن ناگهانی، ترمز کردن و سپر به سپر کردن با سایر ماشین‌ها.
• جاده را گرفتن و مانع شدن عامدانه از سبقت گرفتن ماشین‌های دیگر.
• به‌صدا درآوردن بوق ماشین به‌صورتی آزاردهنده و تهدیدآمیز.
•چراغ زدن زیاد.
•رانندگی با سرعت بسیار زیاد در وسط جاده برای ترساندن راننده‌های در هر دو خط جاده.
پرخاشگری انگیزه‌ای است که دانسته‌های انسان باید درباره آن افزون شود. افراد به همدیگر حمله می‌کنند، با رانندگی پرخاشگرانه به یکدیگر آسیب می‌رسانند یا به‌صورت کلامی در هنگام رانندگی پرخاشگری می‌کنند. اصولا این افراد از پرخاش به‌عنوان روشی برای ارضای سایر انگیزه‌های خود نظیر برتری‌جویی و حقارت استفاده می‌کنند.
رانندگی پرخاشگرانه یکی از انواع پرخاشگری‌های مستقیم است که فرد پرخاشگر در آن با برخورد رودررو باعث بروز مشکل برای دیگری میشود. یکی از علل اصلی رانندگی پرخاشگرانه ناکامی است؛ ناکامی از ارضای یک انگیزه به‌عنوان یکی از علل اصلی پرخاشگری است. شرایط محیطی ناآماده، ناخوشایند و آزاردهنده، ممکن است عده‌ای را آماده پرخاشگری کند.فرهنگ شهروندی مانند هر فرهنگ دیگری نیاز به آموزش، نظارت و تذکر بموقع و راهنمایی و هدایت دارد.
توجه به حقوق دیگران در هنگام رانندگی به‌عنوان یک اصل مطرح است و یکی از دلایل رانندگی پرخاشگرانه در کشور بی‌اهمیتی بعضی ازشهروندان به این موضوع است. لازم است که اعتماد به‌نفس و قانون‌مداری در کشور و در بین اعضای جامعه در معرض آموزش قرار گیرد زیرا جامعه‌ای که برای خود ارزش و اعتباری قائل نباشد دارای حرمت پایین فردی است و برای دیگران نیز نمی‌تواند ارزش قائل باشد و به آنها احترام بگذارد.
متأسفانه به‌علت عدم‌ترویج فرهنگ صحیح شهروندی و رانندگی، مردم تا یکدیگر را نشناسند به هم احترام نمی‌گذارند که این امر در هنگام رانندگی کاملا نمود پیدا می‌کند. به اجرا گذاشتن سیستم مدیریت زمان در خیابان‌ها و تلاش در جهت رفع ترافیک، آموزش فرهنگ ترافیک از مهدکودک‌ها و کاهش استرس و اشتغالات ذهنی مردم و آرام‌سازی محیط باعث ایجاد آرامش در شهروندان و کاهش برخوردهای کلامی و فیزیکی رانندگان خواهد شد.
* استادیار دانشگاه علوم انتظامی و عضو مرکز تحقیقات دانشگاه شهید بهشتی