امروزه در کشورها افزایش تقاضا برای حمل‌ونقل (در بخش کالا) از یک‌سو و هزینه‌های زندگی از سوی دیگر، رانندگان را مجبور به فعالیت بیشتر از توان جسمی و روحی خود کرده است.
در راستای ارتقای ایمنی تردد جاده‌ای با این عامل نیز می‌بایستی برخورد علمی- اجرایی صورت گیرد و عوامل منجر به بروز خستگی و نشانه‌های آن شناسایی شود و به‌دنبال آن اقداماتی در راستای جلوگیری از بروز و تخفیف صدمات احتمالی انجام شود. خواب‌آلودگی زمان عکس‌العمل را ( که یکی از پارامترهای حیاتی برای رانندگی مطمئن است) تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
به علاوه به مراقبت، هوشیاری، سطح آگاهی و تمرکز و نیز توانایی انجام فعالیت‌های نیازمند توجه خاص (مثل رانندگی) لطمه وارد می‌کند.سفرهایی که مستلزم رانندگی طولانی در جاده‌های یکنواخت مثل آزاد‌راه‌ها هستند بیشترین احتمال خواب‌آلودگی راننده را دارا هستند. رانندگان خودروهای حمل‌ونقلی به‌خصوص وسایل نقلیه سنگین باری و مسافری بیشتر در معرض خطر خواب‌آلودگی هستند.به‌طور کلی سوانح و تصادفات مربوط به خستگی در راه‌های برون‌شهری بیشتر از معابر درون‌شهری اتفاق می‌افتد. بالابودن میانگین طول سفر از یک‌سو و یکنواختی محیط و سرعت وسیله نقلیه از سوی دیگر از اهم دلایل این موضوع به‌حساب می‌آید.
اهمیت خستگی از آنجاست که راننده به‌تبع بروز آن مجبور به نوشیدن، خوردن یا بعضا بازکردن کمربند ایمنی می‌شود و این موارد، خطرات بیشتری خواهد داشت.به‌طور کلی همه رانندگان اعم از حرفه‌ای و عادی ممکن است به‌واسطه شرایطی، دچار پدیده خستگی شوند اما احتمال آن برای بعضی گروه‌ها بیشتر است.
کدام گروه از رانندگان بیشتر تحت‌تأثیر خواب قرار دارند
الف ) رانندگان جوان:
اساساً احتمال خطر برای رانندگان جوان به‌دلیل شرایط و سبک خاص زندگی آنها و تصور نیاز کم به خواب و بعضاً کم‌خوابی، بیشتر است. آنها همچنین ممکن است به‌دلایل شغلی، تفریحی یا... رانندگی در شب را ترجیح دهند.
ب) کارکنان شیفتی:
شیفت کاری، الگوی استراحت و خواب را به‌هم می‌زند به‌طوری که کارکنان شب کار، دارای بالاترین احتمال خطر درخصوص خستگی حین رانندگی هستند.
ج) رانندگان حرفه‌ای حمل‌ونقل بار و مسافر:
حساسیت محموله‌های باری ممکن است منجر به ایجاد استرس در راننده شده و وی را مجبور به فعالیت مداوم در عین خستگی کند. شرایط اقتصادی نامناسب فرد نیز در برخی مواقع به موارد فوق اضافه می‌شود؛ مثل قسط ماهانه خودرو و... که بعضاً انجام رانندگی بیشتر از 10ساعت در روز را بدون استراحت فراهم می‌آورد! سبک کار نشسته، بدون تنوع توأم با وضعیت غذایی نامناسب از مهم‌ترین دلایل خطرپذیری بالای این گروه است.
د) افراد دچار اختلالات خواب:
رانندگان دارای اختلالات خواب و بیماری‌های مربوط به بی‌خوابی و کم خوابی در معرض ابتلا به خستگی حین رانندگی به شکل عمده‌تری هستند.
تحقیقات زیادی در مورد حالات و نشانه‌های خستگی رانندگان انجام شده است. نتایج این تحقیقات نشان می‌دهد:
• ایجاد وقفه و تعویض راننده بیشتر از رانندگی یکسره و استراحت کافی برای سفر مورد توجه است.
• توقف در فواصل زمانی معین یا هنگام احساس خستگی و کاهش تمرکز کاملا قابل‌قبول است.
• نیمی از رانندگان وقتی که کمتر از یک‌ساعت تا مقصد یا یک شهر مناسب راه باقی مانده است، هنگام خستگی مایلند به رانندگی ادامه دهند.
نقش زمان و نوع راه
زمان: در طول 24 ساعت شبانه‌روز ساعت بیولوژیک طبیعی بدن بر دمای بدن، گرسنگی، تشنگی و مهم‌تر از همه بر هوشیاری تأثیر می‌گذارد. در ساعت بیولوژیک و ریتم اعمال و رفتار 24 ساعته بدن ما نقاط اوجی وجود دارد.
•افراد در ساعت‌های 2تا6 صبح و 2تا4 بعدازظهر علاقه بسیاری به خوابیدن دارند.
• این ساعت‌های اوج خواب‌آلودگی با کم‌خوابی‌های ماقبل تشدید می‌شوند.
•کارکنان وقتی از سر کار راهی منزل هستند نیز به‌دلیل خستگی در خطر هستند.
•تمامی این مسائل همچنین می‌توانند با ترکیب شدن با ناراحتی و یکنواختی دچار افزایش خطر بیشتری شوند.
دو نقطه زمانی اوج تصادفات یکی حوالی ساعت 2 صبح است و اصولا توسط افرادی اتفاق می‌افتد که در حال بازگشت دیروقت به منزل هستند. دیگری حدود ساعت 4تا6 صبح است که اغلب مربوط به افراد و کارکنانی می‌شود که به‌صورت شیفتی کار می‌کنند. این ساعات کلیدی وقوع تصادفات ناشی از خستگی هنگام صبح زود و بعدازظهر، با زمان‌هایی که احتمال وقوع پدیده چرت‌زدن بسیار زیاد است، مطابقت دارد. براساس این تحقیق به‌نظر می‌رسد رابطه‌ای بین سن رانندگان و زمان اوج خستگی آنها وجود دارد. رانندگان جوان‌تر برای خستگی و خواب در ساعات ابتدایی صبح بیشتر مستعد هستند، در حالی‌که رانندگان مسن‌تر معمولا بعد از ظهر دچار این مسئله می‌شوند. در مورد رانندگان 70 سال به بالا ساعات اوج خواب گرفتگی بین 10و11 صبح است.
نوع راه: راه‌های یکنواخت و ثابت با محرک‌های بصری محدود برای راننده (مثل جاده‌های کویری) و جاهایی که راننده نیاز زیادی به کنترل کامل وسیله نقلیه احساس نمی‌کند و تردد هم کم باشد، محتمل‌ترین نقاط برای وقوع تصادفاتی با علل خستگی و خواب آلودگی هستند. راه‌های شهری به‌دلیل سطح فعالیت بیشتر در آنها که به رانندگان کمک می‌کند فعال و هوشیار باشند، برای وقوع حوادث ناشی از خستگی کمتر مستعد هستند.
نوع تصادفات
تصادفات مربوط به خواب آلودگی، معمولا منجر به مرگ یا جراحت شدید می‌شود. معمولا راننده خواب‌آلود از مسیر مستقیم به سمت کنار جاده یا خودروی مقابل منحرف می‌شود.تصادف‌های مربوط به خواب‌آلودگی معمولا شدید هستند که احتمالا به‌دلیل سرعت بالا و عدم‌توانایی راننده برای جلوگیری از برخورد است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تعداد کشته‌ها و مجروحین در تصادفات ناشی از خواب آلودگی 50درصد بیشتر از تعداد آنها در کل تصادفات است و تصادفات ناشی از خستگی 3 برابر کشته‌های بیشتر و 2 برابر مجروحین بیشتری نسبت به دیگر تصادفات دارند. نشانه‌های یک تصادف ناشی از خستگی و خواب آلودگی عبارتند از:
• خودرویی تک از جاده خارج شده باشد.
• تصادف در یک جاده با سرعت زیاد اتفاق افتاده باشد.
• راننده اقدامی برای توقف خودرو و جلوگیری از حادثه از جمله ترمزگرفتن انجام نداده است.
• خودرو تک سرنشین بوده است.
• تصادف در ساعات اولیه صبح یا بین 3 تا 4
بعد از ظهر رخ داده است.
اقدامات پیشگیرانه
• آموزش رانندگان در مورد نشانه‌های خستگی و لزوم توقف هنگام خستگی.
• طراحی مهندسی محیط اطراف جاده جهت امکان واکنش و آسیب کمتر برای راننده‌ای که خسته است و از جاده خارج می‌شود.
• فراهم آوردن مکان‌های امنی برای رانندگانی که اتومبیل خود را متوقف کرده و در آنجا استراحت کنند.
در بخش جاده نیز، اصلاحات روسازی شامل جداسازی مسیرهای رفت و برگشت، خط‌کشی‌های اکستروژن (صدادار)، نصب سرعت‌گیرهای 5/2سانتی‌متری و تعریض شانه‌ها از راهکارهای مهم در هوشیاری رانندگان و جلوگیری از بروز تصادفات و کاهش خطرات آنها درصورت وقوع به‌حساب می‌آید.
افزایش آگاهی رانندگان
راننده معمولا زمانی‌که احساس خواب آلودگی می‌کند هنوز هوشیار است، بنابراین درمورد توقف کردن و استراحت یا ادامه‌دادن به رانندگی تصمیم‌گیری می‌کند. اغلب رانندگانی که در تصادفات ناشی از خواب آلودگی نقش داشته‌اند، خواب بودن را تکذیب می‌کنند.
مطالعات آزمایشگاهی نشان داده است که اگر فرد حین چند دقیقه خواب بیدار شود اطلاعی از خواب رفتنش نخواهد داشت.تعداد رخدادها با افزایش درجه خواب‌آلودگی راننده افزایش می‌یابد و همه اتفاقات مهم (از جمله انحراف کامل خودرو از خط) بعد از زمانی نسبتا طولانی از احساس خواب‌آلودگی راننده و معمولا بعد از دوره مبارزه با خواب آلودگی رخ می‌دهد. بعضی از رانندگان ظاهرا تفاوت احساس خواب آلودگی شدید و به خواب رفتن واقعی را نمی‌فهمند.
سرهنگ علیرضا اسماعیلی
استادیار دانشگاه پلیس
