داروهایی که به ظاهر خیلی از ما آنها را بی‌خطر تلقی می‌کنیم و با کوچک‌ترین دردی به سراغ آنها می‌رویم، بدون آنکه بدانیم این داروهای به ظاهر بی‌خطر می‌توانند اثراتی را از خود به جا بگذارند که شاید چندین سال بعد خود را نشان دهد.
در همه کشورها بین یک تا 5/1 درصد مسمومیت‌های دارویی با مرگ و میر همراهند. خوب است بدانید در کشور آمریکا شایع‌ترین علت پیوند کبد، مسمومیت با استامینوفن است یا در کشور انگلستان، دومین علت پیوند کبد همین است؛ همین دارویی که فکر می‌کنیم اینقدر بی‌خطر است و هیچ عارضه‌ای ندارد...
درحالی که هفته پیش، وزارت بهداشت ضمن هشدار نسبت به خطرات مصرف بی‌رویه دارو، اعلام کرد داروخانه‌ها دیگر اجازه فروش استامینوفن کدئین را بی نسخه پزشک ندارند. دکتر شاهین شاد‌نیا دبیر انجمن سم‌شناسی و مسمومیت‌های ایران و رئیس بخش مسمومین بیمارستان لقمان در این گفت‌وگو در رابطه با عوارض غیرقابل جبران این داروها بیشتر توضیح می‌دهد.
***
- آقای دکتر، گاهی از مسمومیت ناشی از مصرف دارو می‌شنویم و گاهی مسمومیت ناشی از سوء‌مصرف مواد گفته می‌شود. بین این دو تفاوتی وجود دارد؟
بله این دو کاملا با هم متفاوتند. به طور کلی استفاده از داروها در دو حالت است، یک حالت این است که فرد به مصرف داروهای شیمیایی به منظور به دست آوردن حالت‌های روحی و یا جسمانی خاص خارج از چیزی که در عرف شناخته شده است و یا اینکه کاربرد پزشکی دارد، روی می‌آورد.
به عنوان مثال الکل ماده‌ای است که مصرف پزشکی دارد؛ حال اگر کسی این ماده را برای به دست آوردن حالات نشئگی و یا سرخوشی استفاده کند و یا از ترکیباتی مثل کدئین و مورفین که مصرف پزشکی دارند برای کسب سرخوشی استفاده کند، ما آن را به عنوان سوء‌مصرف مواد می‌شناسیم.
یا مثلا کوکائین به عنوان یک ماده بی‌حس‌‌کننده در خیلی از اعمال جراحی به خصوص در اعمال جراحی نواحی بینی، چشم و گوش به کار می‌رود، ولی بعضی افراد آن را به عنوان یک عامل محرک استفاده می‌کنند.
- پس مسمومیت ناشی از مصرف دارو به چه صورت است؟
بعضی از افراد یک سری از ترکیبات دارویی به‌خصوص داروهایی که به عنوان داروهای OTC یعنی داروهای بدون نسخه شناخته می‌شوند، یعنی بیمار می‌تواند بدون تجویز پزشک و به راحتی از داروخانه‌ها تهیه کند را به صورت خودسرانه برای هر مشکلی که دارند استفاده می‌کنند.
متاسفانه مصرف خودسرانه این داروها در جامعه ما بسیار زیاد شده و مردم هیچ توجهی به عوارض غیر قابل برگشت این داروها نمی‌کنند. این مصرف بی‌رویه، آگاهانه یا ناآگاهانه، گاهی هم مسمومیت ایجاد می‌کند.
- شایع‌ترین داروهایی که از آنها سوء‌استفاده می‌شود کدامند؟
ترکیبات دسته مسکن‌ها، استامینوفن و آسپیرین و مسکن‌های ضد‌التهاب غیراستروئیدی مثل پروفن، دیکلوفناک و... اینها داروهایی هستند که به صورت روتین و رایج افراد با کوچک‌ترین درد عضلانی، درد پهلو و درد اندام استفاده می‌کنند.
گروه دوم داروهای اعصاب هستند به خصوص داروهای آرام‌بخش که سر‌دسته این داروها خانواده بنزودیازپین‌ها هستند، مثل دیازپام، اگزازپام، لورازپام و... که بعضی از افراد برای آنکه خواب راحتی داشته باشند خودسرانه آن را مصرف می‌کنند و یا اینکه اضطراب و تنش موجود در زندگی خود را با این داروها از بین می‌برند بدون اینکه بخواهند به پزشک مراجعه کنند.
- گفتید که این استفاده‌های خودسرانه عوارضی دارند، در مورد این عوارض توضیح می‌دهید؟
مصرف این داروها در درازمدت می‌تواند منجر به عوارض ناخواسته دارویی از جمله مسمومیت‌های دارویی در نتیجه مصرف دوزهای بالا شود.
به عنوان مثال همین قرص استامینوفنی را که ما خیلی راحت به عنوان مسکن روزمره مصرف می‌کنیم، دوزهای درمانی‌‌اش شاید برای یک فرد عادی مشکلی ایجاد نکند ولی در افرادی که دچار سوء‌تغذیه هستند و یا یک سری بیماری‌های زمینه‌ای دارند که کبدشان را دچار مشکل کرده، ممکن است باعث ایجاد سیروز کبدی شود، یعنی در این افراد به علت سابقه مشکل کبد همان دوز درمانی استامینوفن نیز می‌تواند سمی تلقی شده و باعث تخریب کبد شود.
اما گذشته از اینها، بعضی داروها وابستگی ایجاد می‌کنند. مثلا داروی دیازپام که خیلی بی‌خطر تلقی می‌شود مصرف آن در درازمدت ایجاد وابستگی می‌کند.
به طور کلی مصرف داروهای خانواده بنزودیازپین‌ها و حتی ضد‌افسردگی‌ها مصرفشان در درازمدت باعث ایجاد وابستگی جسمی و روانی می‌شود و فرد بعد از مدتی دیگر نمی‌تواند مصرف دارو را قطع کند، چون با قطع دارو یک سری از علائم در بدنش ایجاد شده و دچار مشکلات روحی می‌شود، به طوری که برای جبران این حالت ممکن است به مصرف دوزهای شدیدتر آن دارو روی بیاورد. در واقع فرد به این داروها معتاد می‌شود.
- الان در فصل زمستان هستیم و در صورت ابتلا به سرماخوردگی آنتی بیوتیک تقریبا در هر خانه‌ای پیدا می‌شود. آیا مصرف این داروها هم بدون تجویز پزشک خطری دارد؟
بله مسلما، خیلی از افراد با کوچک‌ترین نشانه سرماخوردگی بدون اینکه به پزشک مراجعه کنند اقدام به مصرف این داروها می‌کنند. در ظاهر ممکن است برای بیمار هیچ مشکلی ایجاد نشود ولی ساده‌ترین چیز این است که آنتیبیوتیک باعث ایجاد مقاومت می‌شود.
یعنی میکروبی که اصطلاحا می‌گوییم به صورت «فلور طبیعی» در بدن همه وجود دارد، حالا با مصرف آنتیبیوتیک، ما آن را از بین می‌بریم و اجازه می‌دهیم میکروب‌هایی که برای بدن طبیعی تلقی نمی‌شوند و در عین حال به آنتیبیوتیک مقاوم هستند، در داخل بدن رشد کنند.
یعنی ما خودمان عفونتی را ایجاد می‌کنیم که نسبت به آنتیبیوتیک مقاوم شده و به راحتی نمی‌توان آن را از بین برد و طبعا در این مرحله فرد به داروهای قوی‌تری احتیاج پیدا می‌کند. در ضمن، همین آنتی‌بیوتیک‌ها میکروب‌هایی که در داخل روده بزرگ وجود دارد و در تولید ویتامین B در بدن نقش دارد را از بین می‌برند، یعنی ما عملا به علت مصرف خودسرانه دارو در تولید این ویتامین در بدن اختلال ایجاد می‌کنیم.
- اخیراً فروش استامینوفن کدئین بدون نسخه پزشک ممنوع شده در حالی‌که این دارو هم به سهولت در دسترس همه قرار دارد. در مورد خطرات این دارو هم توضیح می‌دهید؟
متابولیسم و سوخت و ساز استامینوفن در کبد است. یعنی مستقیم وارد این قسمت می‌شود و در نتیجه این تجزیه شدن هم، متابولیت‌های سمی ایجاد می‌کند که بلافاصله سلول‌های کبد را از بین می‌برد.
در افراد نرمال این متابولیت‌های سمی توسط سیستم دفاعی بدن خیلی سریع از بین می‌رود، ولی وقتی مقدار استفاده از آن افزایش پیدا می‌کند، این متابولیت‌ها حتی می‌تواند منجر به مرگ شود، چون کبد در مراحل پیشرفته تخریب دیگر قابل ترمیم‌شدن نیست.
مصرف بی‌رویه این دارو به علت اینکه بدون نسخه به راحتی در دسترس است در جامعه ما خیلی بالا رفته و خیلی از افراد نیز که قصد خودکشی دارند به راحتی مقدار بسیار زیادی از آن را از داروخانه تهیه می‌کنند.
شاید همین عوامل علت ممنوع کردن فروش استامینوفن بدون نسخه باشد.
- چرا این داروها با توجه به مضراتشان بدون نسخه در اختیار بیمار قرار می‌گیرند؟
ببینید، در اینجا بحث آموزش اهمیت زیادی دارد شاید در کشورهای دیگر از طریق آموزش به مردم یاد می‌دهند که دارو چه خطراتی می‌تواند داشته باشد. یعنی این جوامع فرهنگ بهداشتی خود را در جهتی سوق داده‌اند که خود فرد بدون دلیل هیچ‌گاه اقدام به مصرف دارو نمی‌کند، اگرچه این دارو به صورت OTC وجود داشته باشد.
در جامعه ما هنوز فرهنگ بهداشتی به آن مرحله نرسیده که افراد به این مسئله توجه کنند. مشکلی که الان در خیلی از مطب‌های ما وجود دارد همین مسئله آنتی‌بیوتیک‌تراپی است.
در جامعه ما این فشار روی پزشکان ما وجود دارد که برای یک گلو‌درد ویروسی که احتیاجی به این دارو ندارد آنتیبیوتیک تجویز کنند. این هم ناشی از فرهنگ بهداشتی غلط است و اینکه آموزش همگانی و درست در این مورد از طرف رسانه‌ها و جراید صورت نگرفته و فکری در این زمینه نشده است.
حتی برای دانش‌آموزان و دانشجویان نیز در باب مصرف خودسرانه دارو آموزشی وجود ندارد که برای پیشگیری از این مسئله در این قشر یک علم بهداشتی بوجود بیاید.
- در حال حاضر آماری از تعداد بیمارانی که در روز به علت مسمومیت دارویی به بیمارستان‌ها مراجعه می‌کنند وجود دارد؟
تقریبا تعداد بیماران مسمومیت‌های دارویی اعم از اینکه تصادفی مسموم شده باشند، مسمومیت عمدی باشد و یا حالت تمارض داشته باشد، متغیر است. ما در بیمارستان لقمان در حدود 60 تا 70 مراجعه کننده مسموم را در 24 ساعت داریم.
البته مسمومیت‌های شیمیایی نیز شامل این افراد می‌شوند مثلا کسی که به طور اشتباه نفت خورده و یا استنشاقش با جوهر نمک مسموم شده است.
- این بیماران با چه علائمی به شما مراجعه می‌کنند؟
علائم این بیماران بسته به نوع مسمومیت‌شان متغیر است. در ابتدا بیمار بیشتر با علائم گوارشی غیراختصاصی شامل تهوع و استفراغ و دردهای شکمی مراجعه می‌کند که البته این در مراحل اولیه است.
در مراحل پیشرفته ممکن است علائم مغزی عصبی داشته باشیم یا علائم قلبی- عروقی، کبدی و یا کلیوی نیز وجود داشته باشد ولی در مسمومیت‌های استنشاقی بیمار دچار تنگی نفس می‌شود.
می‌توان گفت انواع و اقسام بیماران در سنین و مشاغل مختلف به ما مراجعه می‌کنند و این مشکل به قشر خاصی اختصاص ندارد. این بیماران با تابلوهای مختلف مراجعه می‌کنند از یک بیماری که کاملا سالم است و با پای خودش نزد پزشک می‌آید تا بیماری که در کمای عمیق است و تنفسی ندارد، به هیچ تحریکی جواب نمی‌دهد و کاملا از هوش رفته است.
در واقع در این مسمومیت‌ها تنوع مختلفی از بیماران وجود دارد حتی بیمار با ایست قلبی و تنفسی نیز ممکن است به بیمارستان مراجعه کند.
- نکته آخر؟
ذکر چند توصیه را لازم می‌دانم. در رابطه با مسمومیت دارویی نیز مثل بیماری‌های دیگر پیشگیری حرف اول را می‌زند. همانطور که در مورد بیماری‌های قلبی دائما تکرار می‌شود که سیگار نکشید، در هوای آلوده نباشید، فعالیت فیزیکی مناسب داشته باشید و...
در رابطه با مسمومیت هم باید مردم یک سری از نکات را رعایت کنند: دارو را بیش از آنچه که پزشک تجویز کرده از داروخانه تهیه نکنند، دارو را با همان دوزی که پزشک تجویز کرده مصرف کنند، از مصرف خودسرانه دارو خودداری کنند، اگر کودکی در منزل است، دارو را در دسترس او قرار ندهند، مواد شیمیایی را داخل یخچال نگذارند چون احتمال بلع اشتباهی آنها وجود دارد.
ما پزشکان همیشه می‌گوییم هر دارویی که استفاده می‌شود، عوارض جانبی دارد. ولی همیشه سود و منفعتی را که بیمار از تجویز دارو می‌برد را با عوارض جانبی آن مقایسه می‌کنیم.
اگر ببینیم بیمار از دارو سود بیشتری می‌برد، برایش آن را تجویز می‌کنیم ولی بیمار توانایی این قضاوت را ندارد و نمی‌داند آیا از این دارو استفاده علمی و پزشکی می‌برد که این عوارض را به بدن خود تحمیل می‌کند؟