با این وجود با نگاهی به عملکرد وزارت بهداشت در دوره فعلی به نظر می‌رسد این مبارزه وارد مرحله‌ای جدی‌تر شده است.
در این مقاله کوتاه سعی شده است با نگاهی به بیرون از مرزها، وضعیت داروهای تقلبی در کشورهای دیگر به تصویر درآید تا شاید از این رهگذر بابی جدید بر این موضوع گشوده شود.
* * *
باید پذیرفت که تولید و توزیع داروهای تقلبی مشکلی جهانی است. بسیاری از محموله‌های دارویی که در دنیا خرید و فروش می‌شوند تقلبی هستند. با وجود اینکه محاسبه سهم واقعی داروهای تقلبی از تجارت جهانی دارو دشوار است اما تخمین زده می‌شود که به طور میانگین حدود 10درصد تجارت جهانی دارو را داروهای تقلبی شکل می‌دهند.
هر چند که تمامی‌کشورهای دنیا هر یک به نوعی با این پدیده مواجه هستند، اما کشورهای در حال توسعه لطمات بیشتری را از این بابت متحمل می‌شوند. براساس آمارهای سازمان جهانی بهداشت، متأسفانه حدود 25درصد از داروهای مورد استفاده در کشورهای در حال توسعه را داروهای تقلبی تشکیل می‌دهند.
در بعضی از کشورها این رقم حتی به بیش از 50درصد از سهم بازار مصرف دارو می‌رسد.
داروی تقلبی چیست؟
برای اینکه بتوانیم دید درستی نسبت به تجارت داروهای تقلبی داشته باشیم در ابتدا لازم است تعریف مناسب و یکپارچه‌ای از آن ارائه نماییم. بر همین اساس سازمان بهداشت جهانی داروهای تقلبی را اینگونه تعریف می‌کند: «داروهایی که به صورت عمدی، به لحاظ هویت و منشأ دارای برچسب اشتباه هستند.»
و یا به عبارت دیگر فراورده‌ای غیراستاندارد که با کیفیت، ایمنی و کارایی کمتر از نمونه‌های استاندارد تهیه و توزیع می‌شوند. تقلب دارویی هم در مورد نام‌های تجاری و هم در مورد اشکال ژنریک صورت می‌گیرد.
بعضی از آنها دارای مواد موثره به صورت صحیح اما در بسته‌بندی‌های جعلی (تقلید از بسته‌بندی یک مارک تجاری معتبر) هستند، بعضی دیگر مواد تشکیل‌دهنده اشتباه دارند و یا گاهی بدون ماده موثره و یا با مواد موثره ناکارآمد ارائه می‌شوند.
دامنه تجارت داروهای تقلبی
سازمان بهداشت جهانی در سال 1984 شروع به گردآوری اطلاعات مربوط به داروهای تقلبی نمود.
متأسفانه بسیاری از این گزارش‌ها از دقت لازم برخوردار نیستند. داده‌ها نشان می‌دهد، تعداد معدودی از کشورها حاضر به در اختیار گذاشتن اطلاعات مربوط به موارد شناسایی شده داروهای تقلبی هستند.
این سکوت خود یکی از مهمترین عوامل تشویق‌کننده تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان این فرآورده‌ها برای ادامه فعالیت است.
حتی در بریتانیا که قوانین مدون و نهادهای نظارتی مناسب در آن فعال است نیز سکوت رسانه‌ای در مورد میزان داروهای تقلبی از سوی دولت مشهود است. دلیل رسمی‌که برای این سکوت اعلام می‌شود این است که با قطع مصرف دارو به خاطر ترس از تقلبی بودن آن، خطرات بیشتری بیماران را تهدید می‌کند.
هر چند که سخنگوی انجمن صنایع دارویی بریتانیا (ABPI) دلیل اصلی این سکوت را به گونه دیگری توضیح می‌دهد. او می‌گوید: «کار دشواری است که بدون آسیب رسیدن به تجارت قانونی، مشکلی اعلام می‌شود.» به بیان دیگر آنها معتقدند درآمد بیشتری از اختیار سکوت حاصل می‌شود!
طبیعی است که در کشورهایی که قوانین و دستگاه‌های اجرایی و نظارتی از قدرت کافی برخوردار نیستند، تجارت فرآورده‌های تقلبی گسترده‌تر است. عواملی نظیر کمیاب بودن و یا عرضه نامنظم داروهای اساسی و یا فروش بی‌‌قاعده و نیز قیمت بالا و نامتعارف، دلایلی برای گسترش تجارت داروهای تقلبی است.
با این وجود با افزایش کیفیت بسته‌بندی و بهبود ظاهری محصولات تقلبی، این فرآورده‌ها به صورت گسترده‌ای در بازار دارویی کشورهای پیشرفته نیز عرضه می‌شوند.در مورد کشورهای در حال توسعه و جهان سوم نیز آمار نه‌چندان مستندی از وضعیت داروهای تقلبی در دسترس است.
به عنوان مثال: وزارت بهداشت پرو تخمین زده است که 15 تا 20 درصد فروش داخلی دارو در این کشور مربوط به فرآورده‌های غیرقانونی است. انستیتوی امنیت داروی فیلیپین نیز با بررسی 700 نمونه در بازار دارویی این کشور، به این نتیجه رسید که 7درصد این محصولات تقلبی هستند.
در نمونه‌گیری که حدفاصل سالهای 1995 تا 2003 میلادی توسط مقامات اجرایی ایالت‌های مختلف هند صورت گرفت، حدود 5/10درصد از نمونه‌های بدست آمده غیراستاندارد بودند. همچنین داروهای تقلبی 50-40درصد بازار دارویی نیجریه و پاکستان را به خود اختصاص داده‌اند.
گزارش‌های داروهای تقلبی در کشورهای صنعتی بیشتر مربوط به داروهای جدید و گران قیمت و داروهای موثر بر شیوه زندگی نظیر هورمون‌ها، استروئید‌ها و داروهای ضدحساسیت است.
در حالی‌که در کشورهای در حال توسعه بیشتر موارد مربوط به داروهای مورد استفاده در درمان بیماری‌های خطرناک و تهدید‌کننده حیات است؛ بیماری‌هایی نظیر مالاریا، سل و ایدز.
پیامدهای مصرف داروهای غیراستاندارد و تقلبی
نتیجه مصرف مداوم داروهای غیراستاندارد می‌تواند منجر به ناکارآمدی و شکست درمان، مقاومت دارویی و در بعضی از موارد حتی مرگ شود.
برای مثال در سال 1995، 2500 نفر در کشور نیجریه در اثر دریافت واکسن مننژیت تقلبی فوت نمودند. و یا مصرف شربت استامینوفن که در داخل آن دی‌اتیلن گیکول بکار رفته بود باعث مرگ بیش از 500 بیمار که اکثر آنها کودک بودند در چند کشور از جمله هند، بنگلادش، هائیتی، نیجریه و آرژانتین شده است.
علاوه بر تبعات سنگین مصرف داروهای تقلبی برای بیماران، تبعات اجتماعی توزیع و عرضه این فرآورده‌ها در جامعه نیز بسیار مهم و قابل توجه است، از آن جمله می‌توان به بی‌اعتمادی کادر درمان نسبت به سلامت و کارآیی داروهای موجود در بازار دارویی و کاهش اعتماد عمومی‌نسبت به اثربخشی و سلامت داروها و در نتیجه اثرات زیانبار اقتصادی این موضوع بر تولیدکنندگان قانونی دارو، اشاره نمود.
عوامل تشویق‌کننده تولیدکنندگان داروهای تقلبی
تولید محصولات غیراستاندارد و تقلبی، نیاز به امکانات و ابزارآلات گسترده‌ای ندارد. بیشتر تولیدکنندگان داروهای تقلبی این کار را در فضاهای کوچک و مخفی و کارگاه‌های غیراستاندارد انجام می‌دهند. تولید داروهای تقلبی تجارتی پرسود است.
تقاضای زیاد بازار از سویی و هزینه پایین تولید دو عامل موثر بر تشویق افراد سودجو برای این کار است. در بسیاری از کشورها، نبود یک قانون بازدارنده مناسب و یک سیستم نظارتی دقیق و کارآمد باعث شده است که تولیدکنندگان داروهای تقلبی بدون ترس از عواقب توقیف و پیگرد قانونی به تولید این فرآورده‌ها اقدام نمایند.
برای مثال گزارشی از سوی سازمان بهداشت جهانی منشأ حدود 35درصد از داروهای تقلبی جهان را کشور هند معرفی می‌کند و حداقل 11 ایالت در هند فاقد آزمایشگاه‌های کنترل کیفی دارو هستند.
راهکارهای شناسایی داروهای تقلبی
سازمان بهداشت جهانی به تمامی‌کشورهای دنیا توصیه می‌کند اقدام به تنظیم قوانین مناسب و اجرای دقیق آن نمایند تا حتی‌المقدور راه برای سوءاستفاده افراد سودجو از خلأ قانونی و نظارتی دستگاه‌های اجرایی، وجود نداشته باشد.
به علاوه هر یک از کشورهای درگیر با این معضل نیز شروع به تلاش برای کاهش عرضه داروهای تقلبی نموده‌اند. به عنوان مثال کشور نیجریه واردات دارو از 30 کشور دنیا را ممنوع کرده است و یا در پرو وزارت بهداشت فعالیت اطلاع‌رسانی را به منظور آگاه‌سازی مردم از خرید دارو از داروخانه‌های مجاز آغاز نموده است.
کشورهای صنعتی دنیا نیز راهکارهای گوناگونی را برای جلوگیری از ورود یا عرضه فرآورده‌های تقلبی تجربه نموده‌اند. بعضی از فناوری‌های مورد استفاده، ساده و قابل پیاده‌سازی در تمام کشورهای دنیا هستند از جمله روش ارزیابی رنگ‌سنجی که برای تشخیص نمونه اصل داروهای ضدمالاریا با موفقیت همراه بود و یا استفاده از هولوگرام و بارکد از دیگر راهکارهای مورد استفاده است.
سازمان غذا و داروی آمریکا نیز به کارخانه‌های داروسازی توصیه می‌کند تا از فناوری RFID (شناسایی از طریق امواج رادیویی) استفاده نمایند. اساس این فناوری برقرار دادن یک ریزپردازنده بسیار کوچک در داخل بسته‌بندی دارویی است که بدون نیاز به باتری و یا منبع انرژی درونی اطلاعات مربوط به دارو (مانند مکان تولید و طریقه عرضه در بازار) را در اختیار کاربر قرار می‌دهد.
علاوه بر تمام موارد ذکر شده، در سال 2005 ، دفتر منطقه‌ای سازمان جهانی بهداشت، در حاشیه غربی اقیانوس آرام، اولین سیستم شبکه‌ای ضد داروهای تقلبی را ایجاد نمود. این سامانه را به اختصار RAS (سامانه اعلام خطر سریع) می‌نامند.
وظیفه کشورهای عضو، پیگیری توزیع محصولات تقلبی در داخل کشور و ارائه سریع اطلاعات به شبکه RAS برای آگاهی سایر کشورها و جلوگیری از توزیع محموله‌های مشابه در آنها است.
سازمان بهداشت جهانی تصمیم دارد در آینده نزدیک سامانه‌های مشابه‌ای را در سایر مناطق نیز راه‌اندازی نماید. همانطور که گفته شد به نظر می‌رسد مسئله داروهای تقلبی و توزیع آنها پدیده‌ای جهان شمول و همه گیر است پس عزمی‌جهانی برای مبارزه با آن ضروری می‌نماید.
