سرمایه اجتماعی مجازی؟

این مفهوم با ظهور اینترنت دستخوش تغییرات عدیده شده است و نظریه پردازان مختلف درباره تاثیر اینترنت بر سرمایه اجتماعی سخن گفته‌اند. من در ابتدا بطور مجمل سرمایه اجتماعی را معرفی کرده، سپس دلایل آندسته از نظریه پردازان که معتقد به کاهش سرمایه اجتماعی بر اثر ظهور اینترنت هستند را برخواهم شمرد و در پایان به نقد این نظریه ها خواهم پرداخت.

• الف. سرمایه اجتماعی چیست؟

سرمایه اجتماعی مفهومی است که هر چند در سالهای دور توسط لیدا جی. هانیفان و جین جاکوب مطرح شده است (منظور و یادی پور، 1387؛ تاجبخش، 1384 به نقل از موسایی و صدقیانی، 1388) اما با کارهای بوردیو، کلمن و پوتنام جای خود را در اغلب رشته های علوم انسانی باز کرد.( غفاری و رمضانی، 1388) در واقع این سه دانشمند تاثیرگذارترین و مطرح ترین دانشمندان در این حوزه هستند. هر یک از این دانشمندان تعریفی از سرمایه اجتماعی به دست می‌دهد که می‌تواند راهنمای خوبی در درک چیستی سرمایه اجتماعی برای ما باشد.

بوردیو درباره سرمایه اجتماعی معتقد است که:

سرمایه‌ای از روابط اجتماعی که در صورت نیاز حمایت های سودمندی فراهم می کند. آن مجموعه منابع مادی یا معنوی است که به یک فرد یا گروه اجازه می دهد تا شبکه پایداری از روابط کم و بیش نهادینه شده آشنایی و شناخت متقابل را در اختیار داشته باشد (بوردیو، 1977 و بوردیو و ککوانت، 1992 به نقل از غفاری و رمضانی، 1388)

از نظر بوردیو سرمایه اجتماعی در سیستم‌های سرمایه‌داری به عنوان ابزاری برای تقویت و تثبیت جایگاه اقتصادی افراد به شمار می‌رود. (موسایی و صدقیانی، 1388)

جیمز کلمن نیز سرمایه اجتماعی را اینگونه تعریف کرده است:

مجموعه‌ای از منابع که در روابط خانواده و سازمان اجتماعی محلی وجود دارند و برای رشد اجتماعی یا شناختی یک کودک یا نوجوان مفید هستند. این منابع برای افراد مختلف متفاوت اند و می‌توانند امتیاز مهمی را برای توسعه سرمایه انسانی کودکان و جوانان ایجاد کنند( کلمن، 1994 به نقل از همان)

در واقع می‌توان گفت که کلمن سرمایه اجتماعی را شامل آن جنبه از ساخت اجتماعی می داند که کنش های متقابل افراد را درون ساختار اجتماعی تسهیل می کند( موسایی و صدقیانی، 1388) اما این رابرت پوتنام بود که توانست با انتشار کتاب بولینگ تنها مفهوم سرمایه اجتماعی را عمومی کرده و آن را به مرکز مباحثات علمی کشاند.

پوتنام سرمایه اجتماعی را بعنوان وسیله ای برای رسیدن به توسعه سیاسی و اجتماعی در سیستم های مختلف سیاسی می دانست. ( الوانی و سید نقوی، 1380)وی سرمایه اجتماعی را مجموعه ای از مفاهیمی مانند اعتماد، هنجارها و شبکه ها می دانست که موجب ایجاد ارتباط و مشارکت بهینه اعضای یک اجتماع شده و در نهایت منافع متقابل آنها را تامین خواهد کرد.

از نظر وی اعتماد و ارتباط متقابل اعضا در شبکه بعنوان منابعی هستند که در کنش های اعضای جامعه موجود است (پوتنام، 2000 به نقل از همان)

پوتنام در تحقیقات اولیه خود سرمایه اجتماعی را اینگونه تعریف کرده است:

سرمایه اجتماعی به ویژگیهایی از سازمان اجتماعی از جمله اعتماد، هنجارها و شبکه ها اشاره دارد که قادرند کارایی جامعه را با تسهیل کنش‌های تعاونی بهبود ببخشند( پوتنام، 1933 به نقل از عفاری و رمضانی، 1388)

وی سپس در سال 2000 تعریف خود را بهبود بخشیده و عنوان می‌دارد که:

ایده اصلی سرمایه اجتماعی این است که شبکه های اجتماعی ارزشمند هستند. تماس های اجتماعی بر کارایی افراد و گروه ها تاثیر می گذارند( پوتنام، 2000 به نقل از همان)

اما با وجود افتراق‌هایی چند در تعاریف این دانشمندان و همچنین عالمان اجتماعی و سیاسی دیگری که به تعریف سرمایه اجتماعی مبادرت ورزیده اند، نکات مشابهی در همه آنها وجود دارد که بر مبنای آنها می توان عناصر اصلی سرمایه اجتماعی را معرفی کرد. برخی از این عناصر عبارتند از: مشارکت در شبکه‌ها، بده‌بستان بین افراد، اعتماد، هنجارهای اجتماعی، استفاده از منابع مشترک و کنشگرایی (شریفیان ثانی، 1380) منظور و بادی‌پور (1387) نیز اعتماد اجتماعی، انسجام اجتماعی و مشارکت اجتماعی را بعنوان مولفه‌های اصلی در سرمایه اجتماعی برشمرده‌اند.

با توجه به این تعاریف می‌توان سرمایه اجتماعی را نوعی از سرمایه دانست که برپایه اعتماد شکل گرفته و در هنجارها و شبکه‌های اجتماعی بروز پیدا کرده از طریق تسهیل کنش‌های اجتماعی باعث بهبود شرایط افراد و در نهایت اجتماع می شود.

• ب. دیدگاه های موجود درباره تاثیر ظهور اینترنت بر سرمایه اجتماعی

درباره تاثیر ظهور اینترنت بر سرمایه اجتماعی دو دیدگاه عمده و یک دیدگاه بینابینی وجود دارد که به اختصار در اینجا آنها را معرفی خواهم کرد. با ظهور اینترنت، در مجموع یک دیدگاه خوشبینانه و یک دیدگاه بدبینانه نسبت به اثرات آن بر زندگی اجتماعی پدید آمد. در فضایی کلی تر این دیدگاه ها درباره تاثیر تکنولوژی بر زندگی بشر بسیار پیشتر از ظهور اینترنت ابراز شده بود.

بعنوان نمونه می‌توان گفت که سالها قبل مارتین هایدگر نسبت به ماهیت ترسناک تکنولوژی هشدار و چگونگی تغییر یافتن ذاتهای بشری توسط تکنولوژی - یا زبان ماشین- را توضیح داده بود (البته بطور مشابه ظهور خط و تلویزیون نیز نگرانی‌های مشابهی را ایجاد کرده بود (ر.ک کازنو،1384). هایدگر نگران پایان یافتن تفکر در فرآیند پردازش اطلاعات- بطور عام، تغییر ماهیت بشر بموازات استفاده روزافزون از تکنولوژی در همه وجوه زندگی- که با گسترش تکنولوژی خود را بصورت هر چه شدیدتر نمایان می کرد، بود (Heim,2003 ).

دانشمندان دیگر نیز سعی در تئوریزه کردن اثرات گسترش اینترنت کرده اند. شاید عبارت مک لوهان برای توصیف این اثرات- البته مک لوهان این عبارت را برای توصیف اثرات گسترش تکنولوژی بطور عام بکار برد- مشهورترین تلاش در این زمینه باشد: دهکدهی جهانی (کازنو،1384). در عین حال برخی دیگر از پژوهشگران توجه خود را به تغییر مفهوم زمان و مکان در اثر استفاده از اینترنت معطوف کرده اند. آنتونی گیدنز جامعه شناس به فاصله گذاری زمان - فضا و همگرایی زمان- فضا اشاره دارد؛ دیوید هاروی، جغرافی دان فرهنگی، نیز دربارهی فشرده شدن زمان- فضا سخن گفته، و کستلز نیز به تغییر از فضای مکان به فضای جریانها اشاره کرده است. (مک کی، 1386).

بطور بدیهی، حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز از اثرات این تکنولوژیهای جدید ارتباطی مصون نمانده‌اند. بموازات گسترش اینترنت و استفاده اغلب مردم از آن و پدیدار شدن اثرات اینترنت و دیگر تکنولوژیهای جدید و بدلیل اهمیت این اثرات، محققان علوم اجتماعی در زمینه های متنوعی به مطالعه درباره تغییرات ناشی از اینترنت و دیگر تکنولوژیهای جدید در زندگی افراد بشر پرداخته‌اند. مفهوم سرمایه اجتماعی نیز بدلیل قدرت خود برای تبیین و تشریح مسائل اجتماعی مورد توجه بسیار بوده است و دانشمندان در زمینه تاثیر اینترنت بر سرمایه اجتماعی نیز سخن گفته‌اند.

دیدگاه خوشبینانه‌ای که در این زمینه وجود دارد در مجموع اثر اینترنت بر زندگی انسان را مثبت ارزیابی می‌کند و بخصوص معتقد است که اینترنت موجب افزایش سرمایه اجتماعی کاربران می‌شود. هیجان اولیه و مداوم درخصوص اینترنت، این پدیده را به عنوان عامل اصلی تغییر مثبت در زندگی افراد به‌ واسطه خلق فرم‌های جدیدی از تعامل آنلاین و افزایش دهنده‌ی روابط آفلاین است.

اینترنت، به واسطه ایجاد و مهیا کردن مکان ملاقاتی برای افراد با سلیقه‌های مشترک و غلبه بر محدودیت‌های زمانی و مکانی، به اصلاح جامعه می‌پردازد جوامع آنلاین، گفتمان دموکراتیک و آزاد را گسترش داده‌، ‌دیدگاه‌های چندگانه را مجاز دانسته‌اند و کنش گروهی را فعال می‌سازند.

علاوه بر این، تعاملات آنلاین، شکاف‌های ارتباطات رودررو را افزایش می‌دهد و تمایل به برقراری روابط و ارتباطات غیرمحلی را به‌واسطه ماشین‌ها، هواپیماها، تلفن‌ها و شبکه‌های کامپیوتری بیشتر می‌کند.

این پدیده، ارتباطات آفلاین و آنلاین را افزایش داده است و فرصت‌هایی برای تماس دوستان و خویشان با هزینه کمتر ارائه می‌کند. ارتباط تلفنی را در زمانی که اعضاء شبکه از نیازهای یکدیگر مطلع شده‌اند، افزایش داده است و روابط ها را به‌واسطه تماس بیشتر تقویت می‌کند. به کمک چنین پدیده‌ای افراد می‌توانند آهنگ‌ها، تصاویر، فیلم و... را مبادله کنند و به تعیین قرار ملاقات و تماس‌های تلفنی با یکدیگر مبادرت کنند. می‌توانند با تسهیل جریان اطلاعات، مشارکت سازمانی را افزایش دهند. کثرت اطلاعات موجود در وب و سهولت استفاده از موتورهای جستجوگر و لینک‌های اطلاعاتی در راستای معرفی و ارائه اطلاعات متناسب با علائق فرد، مشارکت افراد جدید به‌عنوان کاربر در تشکیلات و سازمان‌ها را امکان پذیر می‌سازد؛ از این رو، اگر استفاده بیش از حد از این پدیده در آفلاین، ارتباطات بین فردی و مشارکت سازمانی به اتفاق تعهد اجتماعی بیشتر شود، می‌توان گفت اینترنت سرمایه اجتماعی را افزایش می‌دهد. (ولمن و دیگران، 2001)

اما در کنار این دیدگاه خوشبینانه دیدگاهی نیز وجود دارد که تا این اندازه نسبت به اثرات اینترنت خوشبین نیست. مباحثات در این زمینه را ، بدلیل ارتباط تنگاتنگ مفهومی، می توان شبیه مباحثات در زمینه توانایی اینترنت برای ایجاد حوزه عمومی مجازی دانستچرا که در زمینه حوزه عمومی نیز مباحثات داغی بر سر اینکه آیا اینترنت توانایی ایجاد جامعه ای دموکراتیک و آزاد را دارد یا خیر در جریان است (استانلی و ویور، 2004؛ پاپاچاریسی، 2002). این نظریه معتقد است که اینترنت ممکن است افراد را از کنش‌های حقیقی‌شان در بطن جامعه منحرف کند؛ چرا که تعاملات آنلاین نسبت به تعاملات رودررو و حتی تماس‌های تلفنی ذاتاً در رده دوم یا پایین‌تر قرار می‌گیرد.

در روابط آنلاین، احتمال و امکان افزایش و انسجام دوستی میان افراد ضعیف‌تر از روابط آفلاین است. همانگونه که رابرت پوتنام زمانی به بری ولمن گفت: به نظر من نگاه شما نسبت به این باور که شبکه‌های فردی صرفاً به همان خوبی شبکه‌های خانگی‌اند، بسیار خوشبینانه است. این امکان وجود دارد که اینترنت از نقطه نظر زمانی با دیگر فعالیت‌های تغییرناپذیر 24 ساعته در رقابت است، اما یافته‌های مختلفی در این خصوص که صرف زمان بر روی آنلاین، افراد را از دیگر تعاملات در داخل و خارج از خانه باز می‌دارد، وجود دارد. برخی محققین چون نی و اربرینگوبا این نظر موافق و برخی دیگر نظیر ترسی و اندرسونمخالف آن هستند.

اینترنت می‌تواند توجه افراد را از محیط ‌های فیزیکی ضروری در زمانی که آنها آنلاین هستند، دور کند. برخی از محققین، تأثیر اینترنت را با نفوذ و تأثیر تلویزیون در زندگی آمریکای شمالی یکسان می‌دانند. آنها معتقدند که تلویزیون نیز همانند اینترنت از تأثیر گذاری مشابهی برخوردار است به نحوی که تعاملات اجتماعی، خانوادگی و جنبش سیاسی یا اجتماعی خارج از خانه را کاهش می‌دهد. این در حالی است که تلویزیون شباهت مشخصی با اینترنت که از نقطه ‌نظر اجتماعی تعاملی است، ندارد.

همچنین اینترنت ممکن است عامل به‌وجود آورنده استرسی باشد که افراد را در تعامل با دیگران گریزان و افسرده می‌سازد. مطالعات اخیر در خصوص اینترنت نشان می‌دهد که با افزایش استفاده از اینترنت منجر به موارد زیر شده است:

• تماس اجتماعی آفلاین افراد کاهش و افسردگی و انزوا افزایش یافته است. اگرچه اینترنت روابط ضعیف آنلاین را افزایش داده است ولی در مقابل تعاملات قوی‌تر آفلاین را کاهش داده است.

• دارندگان اینترنت خانگی اغلب فشارهای استرس و فشار زمان را پس از استفاده از کامپیوتر تجربه می‌کنند.

• کاربران با تجربه ممکن است بهتر از عهده تکنیک‌های پیچیده‌ی‌ آنلاین برآیند، اما استفاده زیاد از اینترنت مشکلاتی را بوجود می‌آورد، چرا که برنامه‌ها اغلب به‌نحوی تأثیر گذاشته است و زمان زیادی برای برطرف کردن خطاهای کامپیوتری مورد نیاز است.

• اینترنت باعث دسترسی بیشتر افراد به یکدیگر می‌شود، خواه اینکه دریافت کننده این را بخواهد یا نخواهد. تماس با افراد منزوی و افسرده، ممکن است اطلاعات ناخواسته را به‌همراه داشته باشد که منجر به افسردگی و انزوای دریافت کننده شود.

علاوه بر اینها هرگونه استفاده‌ای از اینترنت، اجتماعی نیست. بخش وسیعی از فعالیت‌های افراد، صرف اطلاعات وب، جستجوی اطلاعات مورد نیاز یا پرداختن به برنامه‌های سرگرم کننده انفرادی می‌شود. علاوه بر این، بسیاری از فعالیت‌هایی اجتماعی آنلاین نظیر پست الکترونیکی غیر همزمان است و بازده رضایت بخش را تا زمان دریافت، خواندن و پاسخگویی به پیغام و نهایتاً دریافت پاسخ توسط فرستنده‌ اصلی به تأخیر می‌اندازد.

کامپیوتر و اینترنت می‌توانند حد و مرز کار خانگی را برهم زنند. افراد کار بیرون را به خانه می‌آورند و با آن مشغول می‌شوند و از خانواده، دوستان و فعالیت‌های دیگر باز می‌مانند. اینترنت ممکن است تماس با آشنایان را شدت بخشد، ولی به همان نسبت در توازن میان روابط ضعیف و قوی انحراف به‌وجود می‌آورد. ارزش روابط در تهیه‌ی اطلاعات جدید و دسترسی به شبکه‌های مختلف تعریف خواهد شد. اینترنت می‌تواند تعاملات جهانی را تقویت کند و گسترش دهد، افراد را در خانه نگه دارد، نگاه آنان را به صفحات مانیتور خیره سازد و تعاملات و برقراری ارتباط با همسایگان را به فراموشی ‌سپارد.

در عین حال روابط آنلاین ممکن است در بعد خود متجانس باشد. افراد اغلب با پرداختن به یک علاقه خاص نظیر نمایش‌های اپرا، یا خرید اتومبیل بی ام و در محیط آنلاین ظاهر می‌شوند. این امر منجر به بروز دیدگاه‌های کوته بینانه و عدم دسترسی به اطلاعات جدید می‌شود.

بنابراین اگر اینترنت سرمایه اجتماعی را کاهش دهد، کاربرد افراطی و بیش ازحد آن باید در نهایت به عدم مشارکت سیاسی و سازمانی و تعهد افراد در یک جامعه بیانجامد. (ولمن و دیگران، 2001)

هیوبرت دریفوس نیز جزء منتقدان نظریه های خوشبینانه است. وی مهمترین خصوصیت سرمایه اجتماعی در اینترنت را از دست رفتن تجسد و بدن می داند. به اعتقاد دریفوس روابط رو در رو و عینی عامل مهمی در شکل گیری سرمایه های اجتماعی هسستد. با توجه به اینکه سرمایه های مختلف مادی، انسانی، نمادین و اجتماعی قابل تبدیل به همدیگر هستند، این موضوع در فضای واقعی به سادگی صورت می گیرد و این در حالی است که در فضای مجازی همه ی انواع سرمایه باید به سرمایه نمادین تبدیل شوند، که خود غیر قابل اعتماد و اتکا است. (رضا نیا، 1389)

اما دیدگاه سوم در این زمینه که می توان گفت مابین این دو دیدگاه قرار می گیرد، موسوم به دیدگاه متمم است. این دیدگاه، اینترنت را ادامه زندگی واقعی می داند و اعتقاد دارد که اینترنت در تار و پود زندگی شخص تنیده می شود. در این دیدگاه نقش اصلی در تغییر گرایشهای اجتماعی به اینترنت داده نمی شود. مثلا این دیدگاه اینترنت معنایی مازاد بر معانی موجود به ارتباطات تلفنی و رو در رو اضافه می کند، یعنی فرد بیشتر و راحت تر در دسترس خواهد بود. این دیدگاه تاثیر اینترنت بر جامعه را مهم و انقلابی می داند. این دیدگاه اعتقاد دارد که اینترنت محتملا برای حفظ روابط موجود بهتر از ایجاد روابط جدید است.

بنابراین، اگر اینترنت متمم سرمایه اجتماعی باشد، پس استفاده از اینترنت باید بعنوان متمم تعاملات بین فردی آفلاین عمل کند و در مقابل بر مشارکت سازمانی و افزایش تعهدات گروهی تأثیری نداشته باشد. در نتیجه میزان درگیری فرد در اینترنت بر افزایش یا کاهش ارتباطات آفلاین وی تاثیری نخواهد داشت. ( ولمن و دیگران، 2001)

• ج. حوزه اشتراک نظریه‌های موجود: سرمایه اجتماعی مجازی؟

هر یک از نظریاتی که در بالا گفتیم گوشه ای از وقایع موجود را بیان می کنند اما هر یک دارای نقایص و اشکالاتی نیز هستند. دو دیدگاه اول که نگاهی خوشبینانه و یا بدبینانه در مورد تاثیر اینترنت بر سرمایه اجتماعی دارند، هر کدام در شماری از ادعاهای خود محق هستند اما هر دو در ترسیم آنچه که هست ناتوانند. دیدگاه متمم نیز با آنکه به میزان زیادی درست تر بنظر می رسد اما باز هم گوشه هایی از حقایق موجود را نادیده گرفته است. در ادامه من نظر خود در مورد تاشیر اینترنت بر سرمایه اجتماعی را شرح خواهم داد.

من در ارائه این نظرات از نظریه دو جهانی شدن‌ها که توسط سعید رضا عاملی( 1383) ارائه شده است بهره خواهم برد. دکتر عاملی معتقد است که پارادایم دوجهانی شدنها، نگاهی است که در درجه اول به تبیین و متمایز نمودن دوجهان موازی و در عین حال مرتبط و در هم آمیخته در یکدیگر می‌پردازد و در درجه بعدی جهانی شدن‌های متکثری را در درون این‌دو جهان مورد توجه قرار می‌دهد.

اساساً مهمترین تغییر جهان معاصر که بنیان تغییرات آینده جهانرا می‌سازد، رقابتی شدن جهان واقعی و جهان مجازی است.

جهان جدید یعنی جهان مجازی (Virtual World) بسیاری از روندها، نگرش و ظرفیتهای آینده جهانرا تحت تأثیر خود قرار خواهد داد. این جهان در واقع به موازات و گاه مسلط بر جهان واقعی (Real Word) ترسیم می‌شود و عینیت واقعی پیدا می‌کند.

این دو جهان از یک رابطه انعکاسی هندسی (Geometrical Reflection) برخوردار هستند.

جهان اول از خصیصه جغرافیا داشتن، از نظام سیاسی مبتنی بر دولت-ملت برخوردار بودن، طبیعی صنعتی بودن، محسوس بودن و معطوف به احساس قدیمیتر بودن از جهان دوم قابل متمایز است.

جهان دوم نیز با خصیصه هایی مثل بیمکانی، فرازمان بودن،صنعتی بودن محض، عدم محدودیت به قوانین مدنی متکی بر دولت-ملت‌ها، ازمعرفشناسی تغییر شکل یافته پسامدرن برخورداربودن، قابل دسترس بودن همزمان، روی فضا بودن و برخورداری از فضاهای فرهنگی،اعتقادی،اقتصادی و سیاسی جدید ازجهان اول بصورت نسبی جدا می‌شود. این‌دو جهان در بسیاری از موارد تبدیل به دوقلوهای به هم چسبیده خواهند شد که تعامل فردی و اجتماعی در قلمروهای بسیار، بستگی به تعامل‌های دوجهانی دارد و ما مواجه هستیم با دو جهانی شدن‌های به هم چسبیده. (Twin Globalizations) (عاملی، 1383؛ شاه قاسمی، 1388).

  معرفی و نقد کتاب شبکه‌های علمی مجازی

این نظریه تا حد زیادی به ما در درک آنچه که در حال رخ دادن است کمک می‌کند. اما براستی با ظهور اینترنت چه بر سر سرمایه اجتماعی می‌آید؟

در اینجا بایستی دقت کرد که اینترنت به دو صورت با سرمایه اجتماعی مرتبط می شود: اول، تاثیر بر سرمایه اجتماعی افراد و دوم بسط و گسترش و در واقع ایجاد فضاها و موقعیت های جدید برای سرمایه اجتماعی.

برای روشنتر شدن موضوع بهتر است فردی را در نظر بگیریم که تا سال A با اینترنت آشنا نبوده و سروکار نداشته است. این شخص (شخص الف) تا این زمان دارای سرمایه اجتماعی مخصوص به خود بوده است، زیرا که در برخی شبکه ها و انجمن‌ها عضو بوده (یا نبوده) است و هنجارهای اجتماعی را رعایت می‌کرده (یا نمی‌کرده است) و ... . حال فرض کنیم که شخص الف بعد از سال A کم کم با اینترنت آشنا شده و جزء کاربران اینترنت شود. در این زمان در وهله اول، استفاده از اینترنت لاجرم بر زندگی اجتماعی وی و سرمایه اجتماعی‌ای که تا آن زمان داشته است اثر خواهد گذاشت.

حال ممکن است که این اثر بصورت تسهیل کنش‌های اجتماعی وی و تقویت روابط وی باشد و یا نه، او را از فضای واقعی (خانواده، دوستان، همکاران و ...) دور کند. از طرف دیگر وجود فضایی جدید به وی امکاناتی برای کنش می‌دهد که تا قبل از این برایش وجود نداشته است، وی می‌تواند در شبکه‌های مجازی عضو شود، با افراد بیشتری در ارتباط باشد، مشارکت بیشتری از خود نشان دهد و ... .

بیایید فرض کنیم که در سال A بجای اینترنت مثلا یک انجمن دوستی در حوزه‌ای که شخص الف در آن فعالیت می‌کند ایجاد شده باشد، ایجاد این انجمن ظرفیت بالقوه ای برای تغییر در سرمایه اجتماعی شخص الف پدید می آورد. در واقع آنچه که شخص الف در قبال این انجمن خواهد کرد، به سرمایه اجتماعی وی خواهد افزود (یا کاست).

حال می‌توان اینترنت را چنین انجمنی در نظر گرفت با دقت به این نکته که اینترنت امکاناتی به مراتب گسترده تر و عمیقتر از یک انجمن ساده در اختیار شخص قرار می دهد و همچنین به دلیل اینکه منطق این امکانات با منطق امکاناتی که در دنیای واقعی در اختیار شخص قرار دارند متفاوت است می توان آنها را در کنار هم و با هم در نظر گرفت.

یعنی از مفهومی تحت عنوان سرمایه اجتماعی مجازی نام برد؛ با دقت به اینکه سرمایه اجتماعی مجازی در تقابل با سرمایه اجتماعی فرد نیست بلکه جزئی از آن است. در واقع می‌توان گفت که با ظهور اینترنت، تغییری که در سرمایه اجتماعی فرد ایجاد می‌شود این است که دیگر سرمایه اجتماعی فرد را تنها با سنجش آنچه که در دنیای واقعی برایش روی می‌دهد نمی‌توان اندازه گرفت بلکه سرمایه اجتماعی وی حاصل جمعی از آنچه که در دنیای واقعی روی می‌دهد به اضافه کنش‌های وی در دنیای مجازی است.

این دو، کنش های فرد در دنیای واقعی و مجازی، لاجرم بر یکدیگر اثر متقابل دارند، اما فهم این اثر چندان ساده و آسان نیست و این ساده انگاری خواهد بود که ما ادعا کنیم اینترنت موجب افزایش یا کاهش سرمایه اجتماعی افراد می شود؛ چرا که اینترنت فضایی از امکانات گسترده و متنوع است که هر یک به تنهایی می توانند تاثیری بر اتفاقات زندگی واقعی فرد برجای بگذارند.

برخی از این امکانات می توانند سرمایه اجتماعی فرد در دنیای واقعی را افزایش دهند و برخی دیگر موجب کاهش آن خواهند شد (واعظی، 2005؛ اوینگ، 2009) و در نتیجه، در نظر گرفتن تاثیر همه این امکانات کاری اگر چه نه ناممکن، بسیار سخت و دشوار خواهد بود. از طرف دیگر نباید نقش عوامل اجتماعی، فرهنگی و روانشناسانه را در تاثیر اینترنت بر سرمایه اجتماعی نادیده گرفت.

اینترنت همانگونه که می‌توان فرد را پای کامپیوتر بنشاند و وقتی که وی می‌تواند با شبکه‌های دوستان، خانواده و ... بگذراند را بخود اختصاص دهد اما از طرف دیگر فرصتی برای فرد ایجاد می کند تا در شبکه هایی جدید عضو شود و با اشخاصی بیشتر در تعامل باشد.

نیازهای روانی از هر فرد به فرد دیگر و محیط اجتماعی از یک جامعه تا جامعه ای دیگر بسیار متفاوت است و هر فرد از این امکانات به نحوی می تواند استفاده کند. بنابراین تاثیر اینترنت بر سرمایه اجتماعی از پیش موجود فرد بسیار پیچیده است و براحتی قابل تشخیص نیست و همچنین نحوه استفاده افراد از فضاهای جدید ایجاد شده توسط اینترنت برای تغییر سرمایه اجتماعی خود بسیار متفاوت است.

مثلا یک شخص با شرکت در یک انجمن مجازی، در وهله اول در آن انجمن نوعی از سرمایه اجتماعی را بروز می دهد (که می‌توانند شبیه یا متفاوت با رفتار او در دنیای واقعی باشد) و در وهله دوم حضور در این انجمن نتیجه‌ای برای سرمایه اجتماعی از پیش موجود وی خواهد داشت. در نهایت می‌توان این مباحث را در مدل ساده زیر نشان داد:

 

منابع:

BARRY WELLMAN, et.all(2001) Does the Internet Increase, Decrease, or supplement Social Capital? : Social Networks, Participation, andCommunity Commitment, American Behavioral Scientist 45: 436

Vezi, reza( 2005) WEBLOG EFFECTS ON SOCIAL CAPITAL, A thesis submitted in partial fulfillmentof the requirements for theMaster of Science Degree in Management Information SystemsDepartment of Management Information SystemsCollege of Business.

Kamahra Ewing( 2009) VIRTUAL SOCIAL CAPITAL IN THE OBAMA CAMPAIGN, A THESISSubmitted toMichigan State Universityin partial fulfillment of the requirementsfor the degree ofMASTER OF ARTS.

Heim, Michael )2003( " Heidegger and McLuhan and the Essence of Virtual Reality", in Robert C. Scharff and Val Dusek "Philosophy of Technology; the Technological Condition, an Anthology", Malden: Blackwell Publishing.

J. Woody Stanley and Christopher Weare (2004) "The Effects of Internet Use on Political Participation: Evidence From an Agency Online Discussion Forum" ,Administration & Society 36: 503- 527.

Papacharissi, zizi (2004) "Democracy online: civility, politeness, and the democratic potential of online political discussion groups", New Media Society 6(2): 259-283.

• عاملی، سعید رضا (1383) دو جهانی شدنها و آینده هویتهای همزمان، در سایت باشگاه اندیشه، قابل دسترسی در:http://bashgah.net/modules.php?name=Articles&op=peoples&pid=1070

• شاه قاسمی، احسان ( 1388) نگاهی به کتاب شبکه‌های علمی مجازی در سایت همشهری آنلاین، قابل دسترسی در : http://www.hamshahrionline.irhttp://www.hamshahrionline.ir/details/98092

• رضا نیا، آوات( 1389) بررسی سرمایه اجتماعی در اجتماعات مجازی، در سایت مرکز آموزش و پژوهش موسسه همشهری، قابل دسترسی در: http://www.hamshahritraining.ir/details/3167

• شریفیان ثانی، مریم( 1380) سرمایه اجتماعی، مفاهیم اصلی و چارچوب نظری، فصلنامه رفاه اجتماعی(1)2.

• الوانی، مهدی و سید نقوی، علی( 1380) سرمایه اجتماعی، مفاهیم و نظریه‌ها، فصلنامه مطالعات مدیریت، شماره 33 و 34.

• موسایی، میثم و صدقیانی، سعید (1388) سرمایه اجتماعی و توسعه اقتصادی، طرح یک نگرش نوین، راهبرد یاس، شماره 17.

• منظور، داوود و یادی پور، مهدی( 1387)سرمایه اجتماعی عامل توسعه اجتماعی و اقتصادی، راهبرد یاس، شماره 15.

• کازنو، ژان ( 1384) " جامعه شناسی وسائل ارتباط جمعی"، مترجم: منوچهر محسنی و باقر ساروخانی، تهران: انتشارات اطلاعات.

• مک کی، هیو و همکاران( 1386) " تحقیق در جامعه اطلاعاتی"، مترجم: رامین کریمیان، تهران: دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها.