در این ارتباط سراغ مسعود شفیق از کارشناسان شهرسازی رفتیم که مشاور عالی طرح جدید توسعه تهران نیز بوده. او 4دهه است که در حوزه‌های مختلف شهرسازی فعالیت می‌کند، آموزش می‌دهد، تحقیق و برنامه‌ریزی می‌کند، مشاوره می‌دهد و به قول خودش مطالعه و کندوکاو درباره توسعه شهرها لای کتاب‌ها و نقشه‌ها تمام دغدغه‌‌اش شده؛ طوری‌که این را می‌توان از در و دیوار دفتر کارش فهمید. تمام دیوارهای اتاقش و سالن کنفرانس پر از نقشه‌هایی است که آیتم‌هایی از طرح‌ها و برنامه‌ها برای توسعه شهری را نشان می‌دهد. شفیق در حال حاضر به طرح حوزه‌های شهری استان تهران که قرار است برای 29شهر، طرح جامع ارائه دهد مشاوره می‌دهد و فعالیت‌های او در این بخش در تهیه طرح تفصیلی تهران چند وقتی است به اتمام رسیده است.
- 4 دهه در بخش های مختلف شهرسازی فعالیت داشته اید، تحقیق کرده اید، طرح ریخته اید و آموزش داده اید و طبیعتا در این فرایند به زوایای پیدا و پنهان شهرسازی تهران آشنایی کامل پیدا کرده اید. اگر بخواهید ارزیابی کلی از آن داشته باشید چه می گویید؟
تهران در در یک دوره زمانی در گذشته ساخته شده است و در این فرایند زمانی متناسب با هویت، الزامات تاریخی، طبیعی، اجتماعی و اقتصادی شکل نگرفته و در زمان حال دارای قابلیت‌ها و فرصت‌های ارزشمندی است که هنوز این امید را در دل زنده نگه می‌دارد که اگر طبق نقشه و برنامه پیش‌بینی شده سامان پیدا کند به یکی از زیباترین کلانشهر‌های دنیا تبدیل می‌شود. کمااینکه در طرح‌هایی که برای آن تهیه شده، تهران چشم‌اندازی سبز، زیبا و با نشاط دارد که در آن فضاهای عمومی متنوع و گسترده‌ای طراحی شده است. در این چشم‌انداز فاصله شمال و جنوب از بین رفته و زیر‌ساخت‌ها به‌طور یکسان برای شهروندان فراهم شده، ضمن اینکه شهرک‌هایی نیز در این راستا پهنه‌بندی شده است.
- ظاهرا خانه‌های ویلایی هم صاحب شهرک می‌شوند؟
بله. در طرح جدید تهران، پهنه‌ای نیز به‌عنوان شهرک ویلایی در نظر گرفته شده است که در آن خانه‌های ویلایی احداث می‌شوند.
- شما پهنه جدیدی را برای خانه‌های ویلایی مشخص کرده‌اید که شمال شهر نیست، در حالی‌که در این قسمت خانه‌های ویلایی زیادی شکل گرفته‌اند؛ تکلیف آنها چه می‌شود و علت اینکه خانه‌های ویلایی در این قسمت شهر احداث شده‌اند چیست؟
همیشه گفته‌ام و بازهم می‌گویم که میل مدرنیته، تهران را به جهات بالا کشاند. هسته شمیرانات و بازار تهران و ری در جریان تحولات اجتماعی به‌صورت شعاعی رشد کرد.
هرکس که پول داشت خانه‌‌اش را در جنوب می‌فروخت و در شمال شهر خانه می‌خرید و ما در نهایت با یک شمال غنی مواجه بودیم که بدون برنامه توسعه می‌یافت و یک جنوب فقیر که پوک و ریزدانه و فقیر می‌شد و نتیجه این بی برنامگی‌ها در شهرسازی، یک تهران دو قطبی بود که مشکلات را دامن می‌زد. در مورد تکلیف خانه‌های ویلایی هم باید بگویم قرار نیست اتفاقی برایشان بیفتد. فقط برای ایجاد موازنه در شهر، فضاهای عمومی در مناطق جنوب توسعه بیشتری پیدا خواهند کرد.
- در طراحی این فضاها و فضاهای خصوصی چه مولفه‌هایی برای مدیریت شهری تعریف شده که باید براساس آن شهر را توسعه دهد؟
یکی از مهم‌ترین مولفه‌ها در طراحی سازمان فضایی طرح جامع تهران که براساس پهنه‌بندی استفاده از اراضی تهران طبق نقشه مشخص می‌شود، این است که ساختوساز در هر پهنه چگونه و به چه میزان باشد و در این ارتباط اکولوژیک و محیط‌زیست پایتخت مدنظر بوده و براساس آن یک تحلیل ساختاری از وضعیت تهران داریم. به این صورت که ساختار طبیعی تهران اعم از زمین‌شناسی، وضعیت آب و هوا و اقلیم جداگانه و در ارتباط با هم بررسی و تحلیل شده و آن طراحی اولیه‌ای که صورت‌گرفته هماهنگ با ساختار طبیعی شهر است.
- عناصر اصلی در این ساختار کدام‌ها هستند؟
توجه داشته باشید روددره‌ها یکی از عناصر شکل‌گیری تهران بوده‌اند و این روددره‌ها مسیرهایی هستند که جریان باد را از ارتفاعات شمالی تهران به داخل شهر هدایت می‌کنند. محورهایی هم به‌صورت افقی متقاطع با محورهای روددره‌ها از غرب به شرق عمود برکریدورهای حرکت و ساماندهی فعالیت و سکونت در تهران وجود دارند که کارکرد فوق را دارند و بر این اساس آنچه اهمیت داشت این بود که ابتدا یک الگوی مناسب برای آینده تهران ترسیم شود.
- در این الگو وضعیت استقرار ساختمان‌ها در غرب به چه صورت است، با توجه به اینکه کارشناسان محیط‌زیست می‌گویند بلندمرتبه‌سازی کریدور وزش باد در پایتخت را مسدود کرده است؟
چیزی که در این الگو اهمیت دارد این است که در آن همه مولفه‌ها از جمله مولفه‌های طبیعی مثل باد در نظر گرفته شده و بر این اساس نحوه استفاده از زمین و ساخت و ساز مشخص شده است که در نهایت قسمت وسیعی از قلمرو غربی تهران برای سکونت پیشنهاد نمی‌شود و مقرر است طبق بررسی‌های کارشناسی به عرصه‌های فعالیت گردشگری و تفریحی تبدیل شود. در یک جمع‌بندی کلی شمال غربی تهران یعنی منطقه22 برای فعالیت‌های تفریحی و گردشگری و جنوب غربی آن که منطقه21 را شامل می‌شود به‌عنوان عرصه‌ای برای استقرار فعالیت‌های فناوری و صنایع پاک در نظر گرفته شده است.
- در واقع توده‌گذاری در تهران متناسب با جریان باد غالب سامان یافته؟
دقیقا همین‌طور است و ما براساس مطالعات زیست‌محیطی که در جریان تهیه طرح برای تهران داشتیم سعی کردیم توده‌گذاری و بارگذاری در شهر متناسب با جریان باد غالب سامان پیدا کرده و از استقرار حجم‌های بالای ساختوساز در غرب تهران پرهیز شود. متأسفانه در گذشته عمده ساخت‌وسازهایی که در محدوده غرب پایتخت که کریدور وزش باد نیز هست، جهت اصلی ساخت‌وسازها را رو به غرب دیده بودند و عملا استقرار بلندمرتبه‌سازی‌‌ها و توده‌گذاری‌های سنگین ساخت و ساز در غرب تهران انجام شده بود که این موضوع محیط‌زیست را از این حیث با مخاطراتی همچون کاهش قدرت پالایندگی شهر مواجه می‌کرد و در پیش‌بینی جدید برای زیست‌پذیری و ارتقای شرایط زیست سعی شده وضعیت ساخت و ساز در غرب شهر متناسب با شرایط اکولوژیکی‌‌اش باشد.
- با این حساب بلندمرتبه‌سازی در غرب تهران باید محدود شود کمااینکه شما اخیرا در گفت‌وگویی که داشتید این موضوع را مورد نقد قرار دادید؟
صد در صد باید همین اتفاق بیفتد چرا که بلندمرتبه‌سازی در شهر براساس الزامات طبیعی و زمین شناختی شهر صورت‌نگرفته و ما از قبل این بلندمرتبه‌سازی‌‌ها، متحمل خسارات بسیاری در حوزه محیط‌زیست شده‌ایم و اگر آلودگی هوا ماه‌ها شهر را به حالت تعطیل در می‌آورد و هزاران نفر را به کام مرگ می‌کشاند دلیلش همین بی‌توجهی‌هاست که در بخش ساختوساز ملاحظاتی که بلندمرتبه‌سازی را دامن‌زده بیشتر سوداگری زمین و اقتصاد بازار در فضاهای شهری بوده است. بنابراین براساس پیش‌بینی‌های
صورت گرفته درخصوص بلندمرتبه‌سازی، این اقدام با در نظرگرفتن ضوابط خاصی صورت خواهد گرفت که در آن علاوه بر حفظ محیط‌زیست شهر، خط آسمان و چشم‌اندازهای شهری نیز حفظ می‌شود.
البته این نکته را هم یادآوری کنم که رعایت این ضوابط نیازمند طرح توجیهی است که باید در مراجع قانونی به تصویب برسد و در این طرح‌های توجیهی باید احداث بنای بلندمرتبه، هم توجیه فنی داشته باشد و هم از نظر زیست‌شناسی و اکولوژیک قابل توجیه باشد تا مسائل و مشکلاتی از قبیل آلودگی هوا و مسدودشدن چشم‌اندازهای شهری ایجاد نشود.
با این حال با توجه به ملاحظات فوق و با در نظر گرفتن پهنه‌های تخصیص یافته به بلندمرتبه‌سازی، ساختوساز آنها محدود شده و در چارچوب طرح و توجیهات فنی و زیست‌محیطی صورت خواهد گرفت.
- در این ملاحظات حریم گسل‌ها هم در نظر گرفته شده؟ با توجه به اینکه آقای عکاشه، پدر علم زلزله ایران معتقد است حریم گسل‌ها در تهران رعایت نشده است.
ملاحظه زمین شناختی که به آن اشاره کردم دقیقا اشاره به همین مسئله دارد و ما در طرح تفصیلی محدوده گسل‌ها و حریم آنها را برای رعایت ضوابط ساخت و ساز مشخص کرده‌ایم و در آینده این طرح، شهروندان را ملزم می‌کند براساس همین ضوابط اقدام به ساخت و ساز کنند. در این ارتباط نیز متأسفانه ما در طول دوران گذشته شاهد ساختوساز بدون توجه به نقشه گسل‌ها بودیم.
- این نقشه گسل‌ها از چه زمانی تهیه شده؟
2 دهه است که کلیت نقشه گسل‌ها در دسترس مدیران بوده ولی در ساخت و سازها به آن توجهی نمی‌شده است.
- در اطراف گسل‌ها ضوابط به چه صورت است. آیا این مسئله به‌صورت دقیق بررسی شده؟
فرقی نمی‌کند. ساخت و ساز در گسل‌ها و اطراف آن نیازمند ضوابط خاصی است که اگر آن ضوابط رعایت شود ساخت و ساز چندان مشکل نخواهد داشت. ما در تهران 2 گسل اصلی داریم که یکی در شمال و دیگری در جنوب شهر واقع شده و علاوه بر این یک‌سری گسل‌های فرعی داریم که در سطح شهر پراکنده‌اند و در هر حال رعایت ضوابط ساخت و ساز با توجه به این مسئله ضروری است.