اینجا موزه‌ای از تاریخ پرفراز و نشیب ایران زمین است، گاه مکان تاجگذاری شاه اسماعیل بوده است، گاه محل برگزاری جشن و پایکوبی آغازسلطنت شاه عباس دوم، زمانی محل قتل آقا خضر نهاوندی، حاکم کاشان و روزگاری تبعیدگاه امیر کبیر و ... . اینجا باغ فین است، خشت به خشت این بنا و جوی به جویش برگی از کتاب تاریخ است و این روزها بار دیگر خبری خوش درباره آن به گوش می‌رسد؛ خبری که شاید بتواند اندکی ماتم سربریدن سروهای باغ را که مدتی پیش اتفاق افتاد، تسکین دهد. یونسکو 8 باغ ایرانی را که باغ فین هم در میان آنهاست در فهرست آثار طبیعی جهان به ثبت رسانده است.
سیف‌اله امینیان، کسی که بیش از 3دهه از عمر خود را وقف میراث فرهنگی کشور و کاشان کرده است، با ابراز خشنودی از جهانی شدن باغ فین می‌گوید:« اکنون مسئولیت نگهداری از باغ به‌مراتب حساس‌تر از گذشته شده است، چرا که از این پس یک نهاد بین‌المللی باغ را زیرنظر دارد و این اثر تحت حفاظت جهانی قرار گرفته است.»او که 2دهه مدیریت میراث فرهنگی کاشان را عهده دار بوده است، باغ تاریخی فین را اثری منحصر به فرد با ویژگی‌هایی معرفی می‌کند که در هیچ‌یک از باغ‌های ایرانی یافت نمی‌شود. امینیان می‌افزاید:«قرار گرفتن باغ فین در منطقه کویری یکی از مزیت‌های این باغ است، همچنین هیچ باغی در ایران به قدمت و دیرینگی باغ فین کاشان نیست. در کتاب تاریخ محاسن اصفهان، تالیف شده در قرن سوم هجری، آمده است که عمرو لیث صفار در باغ فین کاشان اردو زده و در سال 256 هجری قمری به تخت پادشاهی نشست، همچنین عبور چشمه سلیمانیه که خود موجب پیدایش تمدن سیلک است، از این باغ گواهی دیگری بر قدمت آن به شمار می‌رود.»
امینیان خاطرنشان می‌سازد:«قراینی موجود است که نشان می‌دهد فین کوچک (فین علیا) تا اواسط دوره قاجاریه سکنه عمومی نداشت و محدوده سلطنتی محسوب می‌شد که در محاورات مردم به باغ شاه معروف بود.»
وی اضافه می‌کند:«از امتیازات دیگر باغ فین، شیوه آبیاری آن است؛ اگر به دیگر باغ‌ها در ایران نگاهی بیندازیم می‌بینیم که از یک مسیری وارد و از همان مسیر خارج می‌شود اما در باغ فین، آب به‌صورت چرخشی در همه جای آن جریان دارد.»
وی معماری داخل باغ فین را از دیگر ویژگی‌های این باغ ارزیابی می‌کند و می‌گوید:«با کمی دقت می‌توان دوره‌های مختلف معماری را در این باغ پیدا کرد و دست کم معماری دوران صفویه تا پهلوی به وضوح در آن دیده می‌شود. شترگلوی عباسی، شتر گلوی قاجاریه، حمام شاهی و خدمه، خلوت کریمخانی، ساختمان موزه، نمونه‌هایی از معماری ادوار گوناگون تاریخ ایران است که همگی در باغ فین به چشم می‌خورند.»
مشاور سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور با بیان اینکه تاریخ شفاهی یک بنا و اثر از امتیازات آن محسوب می‌شود، تصریح کرد:«برپایی دومین مراسم تاجگذاری شاه‌اسماعیل، آیین تاجگذاری شاه‌عباس دوم، شهادت امیر‌کبیر و ده‌ها اتفاق و رویداد که در جای جای این باغ رخ داده است، تاریخ شفاهی باغ محسوب می‌شود و می‌توان گفت در هر دوره از تاریخ شکل‌گیری باغ فین، بیشتر شخصیت‌های تراز اول از باغ فین دیدن و مدت زمانی را در باغ فین سپری کرده‌اند.»
گواه یک تمدن
معاون حفظ، احیا و ثبت آثار سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور ویژگی‌های یک اثر را که در مسیر ثبت در فهرست آثار طبیعی جهانی قرار می‌گیرد، چنین توضیح می‌دهد:« اثر باید در تعامل با انسان و طبیعت باشد، همچنین نمایانگر دستاوردهای بی‌بدیل هنری و ابتکارات خلاقانه بشر. این آثار باید گواه بر یک سنت فرهنگی، تمدن زنده یا از میان‌رفته باشند.»
سید مسعود علویان صدر می‌گوید:«اثر منتخب باید نماد تبادل ارزش‌های بشری و مرتبط با رویدادها، سنن و عقاید باشد، همچنین نمونه‌ای برجسته از یک سکونتگاه بشری و نشان‌دهنده سبک خاصی از یک شیوه معماری به شمار‌آید.»وی با بیان اینکه تاکنون 13 اثر ایرانی در فهرست آثار طبیعی جهانی به ثبت رسیده می‌گوید: «باغ‌های ایرانی به ثبت رسیده 3 تا 4 معیار از معیارهای یاد‌شده را دارا بوده‌اند که البته باغ‌فین در بین آنها از شاخص‌های بیشتری برخوردار بود. به‌طور کلی باید گفت پرونده باغ‌های ایرانی جامع‌ترین پرونده ارسالی برای ثبت بود که بی‌هیچ کاستی مورد قبول یونسکو قرار گرفت.»
شاهکار بشری
محمدحسن طالبیان نیز که مدیریت تدوین پرونده باغ‌های ایرانی را عهده‌دار بوده است، در گفت‌وگو با همشهری، روند اجرایی این پرونده را چنین تشریح می‌کند:«پرونده باغ ایرانی که 2سال تلاش صرف آن شده است، در واقع به هویت و محتوای باغ ایرانی می‌پرداخت. در این پرونده سیر تحول باغ ایرانی از دوران هخامنشیان تا دوره اسلامی تبیین و به‌عنوان یک میراث معنوی و کالبدی دارای اهمیت معرفی شده است.»وی می‌افزاید:«هنگام ارائه این پرونده برای ثبت جهانی، مدعی شدیم که باغ ایرانی شاهکار نبوغ بشری است و اینکه باغ‌های موجود در بسیاری کشورهای دنیا متأثر از باغ ایرانی‌اند.»باغ‌های قدیمی پاسارگاد در دشت مرغاب و باغ ارم در استان فارس، باغ چهلستون و باغ فین در استان اصفهان، باغ عباس‌آباد در استان مازندران، باغ شازده‌ماهان در استان کرمان، باغ‌های دولت‌آباد و پهلوان‌پور در استان یزد و باغ اکبریه بیرجند در استان خراسان جنوبی در مجموع 8 باغ مصوب برای ثبت جهانی را تشکیل می‌دهند. مدیر تدوین پرونده باغ ایرانی تأکید می‌کند:«الگوی پایداری باغ ایرانی متعلق به کویر است و نظیر نظام مهندسی را که باغ ایرانی به دنیا معرفی کرده است، در هیچ کجا نمی‌توان یافت.» طالبیان برای نمونه درباره باغ فین کاشان می‌گوید:«سامانه آبیاری در باغ فین بسیار متفاوت از دیگر باغ هاست همچنین طراحی معماری ساختمان باغ و منظر آن زبانزد همه سیاحان در طول تاریخ بوده است تا آنجا که بیشتر تاریخ نویسان و شرق شناسان از فین سخن‌ها گفته‌اند.»
دستورالعمل‌های جدید
مدیر تدوین پرونده باغ ایرانی در پاسخ به این پرسش که از این پس باغ‌های ایرانی به‌ویژه باغ فین کاشان که زمانی دستخوش سوء مدیریت شده بود، چگونه مدیریت خواهند شد؟ می‌گوید: «بعضی از باغ‌ها در طول زمان دچار آسیبی شده‌اند که ما تلاش کرده‌ایم در کنار تدوین پرونده باغ ایرانی، یک برنامه مدیریتی منطبق با استاندارد جهانی بنویسیم که به ما بگوید برای جبران گذشته چگونه پیش برویم.»طالبیان ادامه می‌دهد:«یک دستورالعمل کوتاه مدت و یک دستورالعمل بلندمدت تدوین شده است تا تمام موضوعات مدنظر در باغ از صیانت از حریم و عرصه گرفته تا مقولاتی مانند احترام به آب و همگون بودن نماها با باغ و معماری آن در برگیرد.» وی اضافه می‌کند:«به‌عنوان مثال، برای صیانت از حریم باغ فین لازم است از محل باغ کهنه تا باغ فین کنونی در یک برنامه ویژه ساماندهی شود.»
تشکیل پایگاه ثبت جهانی
معاون حفظ، احیا و ثبت آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور هم می‌گوید:«به‌دنبال ثبت جهانی این باغ‌ها، مدیریت ویژه‌ای برآنها حاکم می‌شود تا نحوه کاشت، داشت، بهره‌برداری با نظارت و کارشناسی بیشتر انجام، همچنین نظام هدایت، کنترل و تصمیم‌گیری بر باغ‌ها جدی‌تر اعمال شود.»
به گفته وی، پایگاه ثبت جهانی باغ‌ها که دارای یک هیأت راهبردی است به‌زودی شکل می‌گیرد. این پایگاه که ساختار مستقلی دارد، تلاش می‌کند اصالت مجموعه و روح حاکم بر آن حفظ شود. علویان صدر در پاسخ به این سؤال که آیا ثبت جهانی این آثار باعث جذب اعتبارات جهانی هم می‌شود، پاسخ می‌دهد:«آثار به ثبت رسیده شامل دریافت اعتبارات بین‌المللی نمی‌شوند، ولی از کمک‌های تخصصی، کارشناسی جهانی بهره‌مند خواهند شد. البته هر اثری درکشور که به ثبت یونسکو می‌رسد، دولت یک ردیف اعتباری برایش اختصاص می‌دهد که از همان محل مدیریت می‌شود.» مسعود علویان‌صدر با اشاره به اینکه فرش کاشان نیز در سال گذشته به ثبت جهانی رسید، خاطرنشان می‌کند:«با افزوده‌شدن باغ فین درکنار فرش کاشان در فهرست جهانی یونسکو، اکنون کاشان با دو اثر بسیار مهم در جهان جایگاهی ویژه دارد.» وی با تبریک این رخداد بزرگ فرهنگی به مردم کاشان، از آنان خواست قدر این امتیاز را بدانند و نگذارند کشورهایی مانند چین از دستاورد هنری بزرگی چون هنر فرش به نام خود بهره‌برداری کنند.