بخش قابل توجهی از این چالش‌ها به نوعی با دارو مرتبط است؛ دارویی که به همت گروه‌های مختلف داروسازی و با گذشتن از مراحل مختلف تولید می‌شود و تنها درصورت به‌کارگیری اطلاعات علمی تخصصی و با در نظر گرفتن جایگاه آن، مقدار، روش تجویز، مصرف و... می‌تواند در درمان مؤثر واقع شود. بهبود نتایج درمان، افزایش کیفیت خدمات درمانی وکاهش هزینه‌ها به موازات کاهش عوارض بیماری‌ها و مرگ‌و‌میر، همه از اهداف اصلی و اساسی در نظام سلامت است. شناسایی و رفع مشکلات دارو درمانی در مراکز درمانی و تجویز و مصرف منطقی دارو، یکی از بزرگ‌ترین گام‌ها در رسیدن به این هدف است.همگام با تخصصی‌تر شدن شاخه‌های علوم پزشکی و دارویی و تغییرات محتوایی ایجادشده در تعریف وظایف داروسازان و انتظارات نظام‌های سلامت از ایشان، شایسته است که داروسازان ما هر چه بیشتر با علوم بالینی و مدیریت بیماری‌های رایج در جامعه آشنایی پیدا کنند. در این راستا داروسازی بالینی در واقع حلقه اتصال و اتحاد علوم پایه داروسازی با علوم بالینی پزشکی است.
داروسازی بالینی یا به تعبیری فارماکوتراپی (در لغت به معنی درمان بیماری‌ها با استفاده از داروهاست) یکی از شاخه‌های تخصصی داروسازی است که با توسعه نقش داروساز و به‌کارگیری مهارت‌های دارویی وی در استفاده بهینه از داروها در سطح مراکز درمانی و در سطح سیاستگذاری‌های کلان کشوری در نهایت باعث گسترش سلامتی و پیشگیری از بیماری‌ها می‌شود.
دوره تخصصی داروسازی بالینی
دوره دستیاری فارماکوتراپی یک برنامه آموزشی سازمان‌یافته تخصصی پیرامون بیماری‌ها، داروها و درمان‌شناسی آنهاست. دستیاران این رشته در پایان تکمیل دوره آموزشی دستیاری توانایی ارائه خدمات بالینی دارویی و مراقبت‌های دارویی در محدوده وسیعی را خواهند داشت و می‌توانند به‌عنوان منبع موثق مشورت برای پزشکان و سایر اعضای محترم کادر درمانی محسوب شوند. این دوره تخصصی توانایی تفسیر و ارائه خدمات دارویی جدید و اصلاح‌شده را در دستیاران پرورش می‌دهد و در نهایت دستیاران این رشته بعد از گذراندن دوره 5 ساله باید امتحان برد را بدهند تا دوره تخصصی آنها بدین‌وسیله مورد تأیید قرار گیرد. این رشته در کشورهای پیشرفته دارای دوره‌های فوق‌تخصصی از قبیل کاردیولوژی و بیماری‌های عفونی است.
با توجه به افزایش روزافزون داروها در سطح جهانی و پیچیدگی‌های فردی بیماران، نیاز به متخصصین داروسازی بالینی به همان موازات رو به افزایش است و لزوم حضور فردی که بتواند در زمینه دارودرمانی بیمارانی که شرایط خاص دارند، مشاور پزشک باشد، قابل انکار نیست. با افزایش حجم اطلاعات در زمینه‌های مختلف پزشکی و علوم دارویی، پزشکان و کادر درمانی توانسته‌اند با همکاری متخصصین داروسازی بالینی در پیشگیری از بیماری‌ها، خطاهای درمانی، کاهش عوارض دارویی، عوارض مرتبط با بیماری و درمان بهینه به‌طور شایسته و مطلوبی ارائه خدمات داشته باشند. در سیستم درمانی، داروساز بالینی متخصص استفاده درمانی از داروهاست و می‌تواند دارو درمانی هر بیمار را ارزیابی کند و توصیه‌های مفیدی برای پزشک، کادر درمانی و بیمار داشته باشد، بنابراین داروساز بالینی جزء نخستین منابع بررسی ایمنی و مناسب بودن دارو برای بیمار است. در سال‌های اخیر داروسازان بالینی با حضور و دسترسی بیشتر در جامعه از طریق رسانه‌ها و وسایل ارتباط جمعی مجازی به تعداد بیشتری از بیماران خدمات خود را ارائه می‌کنند.
چالش‌های موجود
عـدم وجـود چــارت مشخص در بیمارستان‌های آموزشی جهت جذب هیأت علمی فارماکوتراپی با وجود تعداد کم داروسازان متخصص بالینی در کشور عزیزمان و با توجه به نبود چارت اداری متخصص فارماکوتراپی به‌عنوان قسمتی از سیستم هیأت علمی (اتندینگ) بیمارستان‌های آموزشی، بسیاری از فارغ‌التحصیلان این رشته صرفا جذب دانشکده‌های داروسازی شده‌اند و این اتفاق باعث عدم تعهد ایشان به بیمارستان‌ها برای ارائه خدمات شایسته‌ای که جهت آن آموزش دیده‌اند، شده است.
فارغ‌التحصیلان داروسازی بالینی که در بیمارستان‌های آموزشی مستقر شده‌اند بدون دریافت حق‌المشاوره به ارائه خدمات مشغولند با توجه به عدم آشنایی صحیح مدیریت بیمارستان‌ها و بسیاری از پزشکان از وظایف و اختیارات ایشان، داروسازان بالینی مستقر در بیمارستان‌ها مهجور واقع شده و از دریافت حق‌الزحمه و حق‌المشاوره خود محرومند و این اتفاق باعث گرایش آنها به انجام کارهای دیگر و هدر رفتن سرمایه‌ها و زمان زیادی است که مصروف آموزش تخصصی ایشان شده و مهم‌تر از آن عدم ارائه خدمات شایسته ایشان و دلسردی در دستیاران تخصصی این رشته شده است.
عدم ارائه اختیار و قدرت اجرایی جهت اصلاح اشکالات دارودرمانی
در کشورهای پیشرفته دنیا که سیستم آموزش داروساز بالینی را دارند یا در کشورهایی که داروسازان بالینی آموزش دیده در سایر نقاط دنیا را به همکاری جذب می‌کنند (مانند کشورهای عربی)، داروسازان بالینی از طرف وزارت بهداشت و مدیریت بیمارستان‌ها اختیار و قدرت اجرایی لازم جهت اصلاح اشکالات دارودرمانی را دارند، این مهم باعث گرایش طب به سمت درمان بر اساس شواهد می‌شود و خطاهایی که براساس تجربه فردی ممکن است به سیستم آموزشی وی منتقل شده و در نهایت بیماران را متأثر کند، کاهش خواهد یافت. در واقع در این کشورها داروساز بالینی مسئولیت دارد تا اختلالات و اشکالات دارودرمانی بیمارستان را با همکاری خودشان و برنامه‌ای تحت عنوان ارزیابی و اصلاح الگوی مصرف داروها به پیش ببرد. قطعا نهادن این مسئولیت بر دوش داروساز بالینی باعث ارتقای سطح درمان و ارائه خدمات بهتر به بیماران، منطقی‌شدن مصرف داروها و در نهایت ارتقای جایگاه بیمارستان خواهد شد.
عدم حمایت سازمانهای بیمه‌گر از داروسازان بالینی
در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا متخصص داروسازی بالینی اجازه نسخه‌کردن داروها را تحت شرایط خاص و به صورت مشترک با پزشک دارد و در بعضی از این کشورها (از جمله انگلستان) متخصص داروسازی بالینی مجوز نسخه کردن داروها را دارد و در این کشورها سطح تعهد سازمانهای بیمه‌گر درصورتی که نسخ بیمار ممهور به مهر پزشک و داروساز بالینی باشد حداکثر تعهدات خواهد بود و این سازمان‌ها در این صورت درخواهند یافت که تجویز انجام شده منطقی بوده و تناسب اثر بخشی بر هزینه تحمیل شده به بیمار و سازمان بیمه‌گر وجود دارد و تجویز بسیاری از داروها فقط با تأیید متخصص فارماکوتراپی تحت تعهدات بیمه قرار می‌گیرد. سازمانهای بیمه‌گر در این کشورها به این نکته پی برده‌اند که نسخه‌هایی که ممهور به مهر داروساز بالینی است، هزینه کمتری برای آنها ایجاد می‌کند. با این وجود هنوز سازمانهای بیمه‌گر اصلی در ایران از پذیرش مهر داروسازان بالینی استقبالی نمی‌کنند و این قضیه بر مهجور بودن متخصصان این رشته افزوده است.
ظرفیت محدود پذیرش و تربیت دستیار تخصصی
متأسفانه در سیستم فعلی که رشته فارماکوتراپی در حیطه رشته‌های تخصصی دانشکده‌های داروسازی تعریف شده، نگاه به این رشته همانند سایر رشته‌های تخصصی علوم پایه داروسازی است به همین جهت پذیرش عضو هیأت علمی و دستیاران آن محدود است که این قضیه باعث رشد بطئی تعداد فارغ‌التحصیلان شده است.
به‌نظر می‌رسد راه برون رفت از وضعیت فعلی و به کار گیری استعدادهای بالقوه و ایجاد محیط مساعد برای رشد استعدادهای بالفطره در عرصه فارماکوتراپی ایجاد چارت رسمی برای جذب کارشناس فارماکوتراپی در بیمارستان‌های آموزشی تحت نظارت وزارت محترم بهداشت، حمایت‌های مادی و معنوی از متخصصین فارماکوتراپی جهت پیشبرد برنامه‌های اصلاح و منطقی‌کردن مصرف داروها، حمایت سازمانهای بیمه‌گر از ایشان و پس از بستر‌سازی‌‌های فوق، افزایش ظرفیت جذب دستیاران این رشته و به‌کارگیری ایشان در بیمارستان‌ها و بخش‌های مختلف است.
رسالت داروساز بالینی
داروساز بالینی در بیمارستان با حضور در بخش‌های بالینی، پایش کاردکس‌های دارویی بیماران و ارائه مشاوره به پزشکان، پرسنل پرستاری و بیماران در رابطه با داروها و عوارض احتمالی آنها، ارائه خدمات مراقبت‌های دارویی را به‌عهده می‌گیرد. همچنین از آنجایی‌که متخصصان داروسازی بالینی در زمینه درمان‌شناسی آموزش دیده‌اند، می‌توانند دارودرمانی را هدایت کرده و در این زمینه برای بیماران و همه اعضای گروه درمان مشاوران دقیقی باشند. این داروسازان همچنین با شرکت در جلسات بخش‌ها می‌توانند در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با دارودرمانی بیمار مؤثر واقع شوند. ضمنا مشارکت در ارائه مشاوره در کلینیک‌های بیماران سرپایی یا بیماران در حال ترخیص از خدمات این داروسازان است. هر چه زمان سپری می‌شود، فعالیت‌های آنان رشد و گسترش بیشتری می‌یابد، به ویژه آنکه امروزه تأکید بیشتر بر تشکیل گروه یا تیم درمانی در درمان بیماران است. علاوه بر خدمات ذکر شده، در حال حاضر داروسازان بالینی و داروسازان آموزش دیده شاغل در بیمارستان‌ها در قالب تیم‌های مختلف به ایفای نقش مشغولند، از جمله تیم‌هایی که داروسازان بالینی در آنها همکاری شایسته دارند شامل:
تیم مراقبت از بیماران ویژه، نظیر تیم‌های مراقبت از بیماران انکولوژیک، اعصاب و روان، تیم مراقبت‌های ویژه، تیم تغذیه وریدی، تیم کنترل درد، تیم‌های تدوین‌کننده استراتژی‌های دارویی بیمارستان‌ها نظیر کمیته دارو-درمان، تیم کنترل عفونت، کمیته تدوین فرمولری بخش‌های مختلف بالینی بیمارستان‌ها، کمیته تهیه راهنمای تجویزهای دارویی، تیم‌های پژوهشی، تیم مراکز اطلاع‌رسانی داروها و سموم، تیم بررسی و پیگیری عوارض جانبی داروها، تیم ارائه خدمات دارویی داروخانه‌های بیمارستانی برای ارائه سرویس‌های دارویی نظیر توزیع کنترل شده داروها، محلول‌های تغذیه وریدی و روده‌ای است. وظایف و فعالیت‌های متعدد قید شده برای داروسازان بالینی در نهایت باعث بهینه‌سازی و منطقی شدن مصرف داروها خواهد شد و تحقیقات متعدد انجام شده ثابت کرده‌اند که مشارکت فعال داروسازان بالینی در تیم‌های مراقبت از بیماران اثرات و فواید سودمندی نه تنها در کنترل بهتر بیماران، بلکه در کاهش هزینه‌ها و افزایش رضایتمندی بیماران خواهد داشت.
دکتر هادی اسماعیلی
دستیار تخصص داروسازی بالینی