در عین حال تحولات دوره‌های اخیر در رشد فزاینده صنعتی شدن، بشر را به نوعی در مقابل طبیعت قرار داده است. در هیچ دوره‌ای از تاریخ به اندازه عصر حاضر با تخریب منابع طبیعی و طبیعت روبرو نبوده‌ایم.
بحران جمعیت، فرایندهای جهانی شدن «مصرف‌گرایی» بشر را به بهره کشی بیش از حد و بهره‌برداری بی‌رویه از طبیعت سوق داده است. تخریب این منابع به حدی است که حیات بشر و بسیاری از جانداران کره خاکی را در معرض نابودی قرار داده است.
در این میان لزوم ارائه یک دیدگاه نو در خصوص بقای پایدار، طبیعی و بازگشت نگاه احترام آمیز اجتناب‌ناپذیر است.
در این بین، بررسی دیدگاه و مکاتب مادی و معنوی به طبیعت یکی از راه‌هایی است که می‌توان بشر را به آشتی با طبیعت سوق داد. در این بین اسلام به عنوان مترقی‌ترین و برترین دین الهی، ارزش و جایگاه ویژه‌ای برای طبیعت قائل شده است.
همچنین در این میان و به طور اخص، قرآن به‌عنوان کلام الهی، یادگار ابدی پیامبر اکرم(ص) و رکن دین اسلام از منظرهای متفاوتی به طبیعت و منابع طبیعی پرداخته است.
آگاهی از این دیدگاه که به عنوان یک وظیفه دینی و شرعی نیز برای تمام مسلمانان ارزش اجرایی پیدا می‌کند، باعث می‌شود تا مسلمانان اهمیت و ارزش این منابع عظیم و خدادادی را بهتر درک کرده و در حفظ و حراست آن نهایت سعی و دقت را مبذول دارند.
براین اساس، در نوشتاری که از نظرتان می‌گذرد، تلاش شده منابع طبیعی و طبیعت از دیدگاه قرآن بررسی و تبیین شود.
ارتباط انسان با طبیعت
درخصوص ارتباط انسان با طبیعت چهار بخش را می‌توان شناسایی کرد:
الف) دوره ای که انسانها در‌مقابل طبیعت ناتوان و نسبت به آن متعهد بوده‌اند.
ب) در دوره دوم که تا ظهور انقلاب صنعتی ادامه دارد، انسانها در یک تقابل سازنده با طبیعت قرار دارند. جوامع دینی و طبیعی سنتی احترام خاصی برای طبیعت و منابع آن قائل هستند. در این دوره استفاده و بهره برداری از طبیعت با یک اصول مشخص و در حد نیاز می‌باشد و تخریب جدی وارد طبیعت نمی‌شود.
ج) با ظهور انقلاب صنعتی و ارائه تفکرات جدید درخصوص دین و انسان و جهان هستی انسانها خود را مالک بی چون و چرای جهان هستی می‌پندارند. انسانها در‌جهت بازدهی حداکثر اقتصادی و مادی مد نظر قرار داده و در این راستا، بهره‌گیری محدود از طبیعت و تخریب منابع طبیعی به‌شدت ادامه دارد.
د) اما در دوره اخیر، بشر به این تجسم رسیده است که انهدام طبیعت و تخریب منابع آن نتیجه ای جز انقراض نسل بشر و انهدام کره حیات نخواهد داشت. از این رو، در این دوره اخیر اصلاحاتی در نحوه برخورد با طبیعت آغاز شده است البته باید به این نکته مهم توجه شود که هر منطقه و ناحیه‌ای تنها به آن منطقه و ناحیه تعلق نداشته، بلکه به جامعه بشری تعلق دارد.
هم اکنون این عقیده در دنیا به اثبات رسیده است. اصول و قوانین خاص و مقررات طبیعت حاکم است. این عقیده در باورهای دینی رنگ و بوی خاص دیگری دارد. در اینگونه جوامع این استدلال وجود دارد که جملگی مقررات و قوانین حاکم بر طبیعت که تعادل نظام حاکم بر هستی را رهبری می‌کند، همه و همه توسط ذات اقدس الهی ایجاد شده است.
حال که این باور مهم در دنیا شکل گرفته است که بشر باید با برنامه‌ریزی و توجه به تجارب گذشته در راستای اصلاح و احیای حفاظت از منابع طبیعی و طبیعت کره خاکی قدم بردارد، جا دارد جایگاه این منابع مهم و حیاتی در دین مبین اسلام به عنوان برترین و مترقی‌ترین دین الهی بررسی و تبیین شود و از این منظر وظیفه حساس و دشوار جامعه اسلامی در برخورد با این منابع عظیم و حیاتی نمایانده گردد.
مقاله حاضر هرچند ناقص سعی دارد دیدگاه و تفکر قرآن را درخصوص منابع طبیعی، طبیعت و محیط زیست مورد مداقّه و کنکاش قرار دهد. امید است مورد قبول پروردگار یکتا قرار گیرد.
بررسی اجمالی آیات شریفه قران کریم مشخص می‌دارد؛ پروردگار متعال از زوایای مختلفی به موضوع پرداخته و از طبیعت برای آگاهی بشر سود جسته است. مبانی و اصول زیر در آیات قرآن به صورت بارز و مشخص مورد تاکید است:
الف) طبیعت و منابع طبیعی؛ دلایل توحید و وحدانیت ذات اقدس باری‌تعالی:
پروردگار بزرگ در بسیاری از آیات قرآنی، طبیعت و منابع طبیعی را به منزله آیات روشن خود و دلیل توحید ذکر می‌کند و حتی از آفرینش این منابع به عنوان تحدی و مبارزه طلبی خود در مقابل خدایان دروغین استفاده می‌کند. اهمیت و ارزش طبیعت و منابع آن از این منظور دو چندان است؛ چرا که هر پدیده‌ای که نماینده قدرت وجود حضرت احدیت و یگانگی ذات او باشد مقدس بوده و باید در حفظ و حراست آن کوشید. از جمله در سوره مبارکه لقمان آیات شریفه 10 الی 11 چنین می‌فرمایند:
آسمانها را بی‌ستونی که مشاهده می‌کنید خلق کرده و کوه‌های بزرگ را در زمین بنهاد و انواع مختلف حیوانات را منتشر و پراکنده ساخت و هم از آسمانها آب باران
فرو‌فرستادیم و به آن گیاهان گوناگون پرفایده رویانیدیم (10) این همه آفریده خداست حال مرا بگوئید آنان که بجز خدا هستند در جهان چه آفریده اند، بلکه ستمکاران آشکارا در گمراهی هستند .(11)
در این آیات، پروردگار به صراحت آفرینش گیاه، آب و خاک را نشانه یگانگی ذات خود دانسته و خدایان دروغین را به‌تحدی و مبارزه طلبی فرامی‌خواند. طبیعت مظهر تجلی توحید است و از این مظهر تقدسی ویژه دارد. همچنین در سوره مبارکه فجر در آیات شریفه 20 و 21 چنین می‌فرماید:
آیا کسی که آسمان و زمین را خلق کرده و از آسمان برای شما باران می‌فرستد تا به آن درختان و باغ و بوستانهای شما را کمال سبزی و خرمی می‌رویانیم هرگز شما از پیش خود قادر به رویاندن آن درختان نیستید آیا با وجود خدای یکتا خدایی هست؟ لیکن این مشرکان روی از خدا می‌گردانند (60) کیست که زمین را آرامگاه شما قرار داد و در آن نهرهای آب جاری کرد و کوه‌ها برافراشت و میان دو دریا قطعی از زمین حائل گردانید. آیا با خدای یکتا خدایی هست؟ لیکن اکثر مردم به این حقیقت آگاه نیستند. (61)
در این آیات نیز خداوند به تصریح، آفرینش آّب و جنگل را دلیلی بر وحدانیت و یکتایی خود میداند و برای توحید، دلیلی آشکار بیان می‌کند.
ب) طبیعت به‌مثابه آیات و نشانه‌های عظمت الهی:
در بررسی قرآن کتاب آسمانی اسلام به این مبحث مهم و اساسی می‌رسیم که طبیعت و منابع طبیعی به‌مانند آیات قدرت پروردگار و نشانه‌های قدرت و عظمت ذات اقدس الهی مورد تاکید موجدانه قرار گرفته‌اند. آیاتی که وقتی پروردگار می‌خواهد آیات بزرگ خویش را بر انسانها عرضه کند از طبیعت و منابع طبیعی سخن می‌گوید:
سوره مبارکه نحل آیات شریفه 10 الی 13 چنین اشعار می‌دارد:
اوست خدایی که آب را از آسمان فروفرستاد که از آن آب بیاشامید و درختان پرورش دهید و حیوانات خود را بچرانید.(10) و هم زراعتهای شما را از آن آب باران برویانید و درختان زیتون و خرما و انگور و از هرگونه محصول بپرورد و در این کار آیت و نشانه قدرت الهی برای اهل فکر پدیدار است. (11) و هم شب و روز و خورشید و ماه را برای شما مسخر ساخت و ماه و ستارگان را به فرمان خویش مسخر کرد و در این کار آیت و نشانه‌های قدرت خدا برای اهل خرد پدیدار است (12) و در زمین آنچه را برای شما آفرید به انواع گوناگون و اشکال رنگارنگ درآورد و در این کار هم آیت و نشانه الهیت بر مردم هوشیار پدیدار است. (13)
همچنان که از آیات فوق برمی‌آید خداوند طبیعت، آسمانها، زمین و آب را به‌عنوان نشانه ای از عظمت ذات خود معرفی کرده و آن را برای اهل فکر و خرد و دانشمندان محل تأمل و تفکر میداند. در این آیات، خداوند بی‌نهایت بودن قدرت خود را بیان داشته و آن را بی‌بدیل و بی‌مثال میداند و دلیل این قدرت نیز آفرینش طبیعت و هستی عنوان شده است.
ج) طبیعت، آئینه معاد:
رویش دوباره جنگلها و مراتع و پوشش گیاهی در قرآن دلیلی برای معاد انسانها ذکر شده است. قرآن تجدید حیات طبیعت را مایه پند و عبرت آدمیان میداند. خداوند در سوره مبارکه یونس حیات دنیا را مانند آبی مثال می‌زند که از آسمان فرو می‌فرستد و با آن مردم، چهارپایان و پوشش گیاهی را زنده می‌گرداند.
در سوره مبارکه ق آیات شریفه 7 تا 11 طبیعت را دلیل ذکر بندگان و عباد قرار می‌دهد.
همچنین در آیات فوق پروردگار آب را مایه رزق و حیات بشر معرفی می‌کند و حیات موجودات را متکی به آن میداند. سپس آب را مایه شکل گیری تمدن‌های بشری میداند و در نهایت رویش گیاهان را در فصول مختلف، آیتی برای معاد عنوان می‌کند.
سوره مبارکه اعراف ایه شریفه 57 نیز خروج مردگان و بعثت آنها را شبیه رویش پوشش گیاهی بعد از مرگش میداند.
د) طبیعت بعنوان تنها منبع تولید و تامین کننده امنیت و حیات بشر در کره خاکی:
خداوند در سوره مؤمنون در آیات 18 تا 22 چنین می‌فرماید:
و ما برای شما آب را به قدر معین از آسمان نازل و آن را ساکن در زمین ساختیم و محققاً بر نابود ساختن آن نیز قادریم (18) آنگاه ما با آن آب برای شما باغها و نخلستانهای خرما و انگور ایجاد کردیم که برای شما در آن میوه‌های زیادی است که از آن تناول می‌کنید (19) و نیز درختی که از طور سینا برآید و روغن بارآورد و نان خورشت مردم گردد. (20) و برای شما در حیوانات اهلی عبرت خواهد بود که از شیر آنها که در شکم دارند شما را سیراب کنیم و در آنها برای شما منافع بسیاری است و از گوشت آنها نیز تناول می‌کنید. (21)
در آیات شریفه فوق به صراحت آب و گیاه به عنوان منبع اصلی تولید و پایه‌های تولید کره خاکی که حیات بشر به واسطه آنها ادامه می‌یابد ذکر شده است. در پایان این آیات نیز طبیعت و منابع آن به عنوان درس عبرت و آئینه تفکر درخصوص ذات حق معرفی شده است.
همچنین در سوره نمل آیه شریفه 64 پروردگار متعال به صراحت تنها منبع تولید کره زمین را طبیعت معرفی می‌کند. و علاوه بر آن بر توحید و وحدانیت پروردگار یکتا تاکید می‌ورزد.
همچنین در سوره مبارکه عبس آیات شریفه 24 الی 32 می‌فرمایند:
پس آدمی به قوت خود بنگرد (24) که ما آب باران‌را فروریختیم (25) آنگاه زمینی را بشکافتیم (26) در آن دانه (27) و انگور سبزی (28) و زیتون و نخل (29) باغ‌های پر از درختان کهن (30) و میوه‌ها و مراتع رویانیدیم (31) برای استفاده شما و چهارپایان شما (32)
در این آیات نیز پروردگار، طبیعت را به عنوان اولین حلقه اکوسیستم طبیعی و زنجیره تغذیه ای طبیعت معرفی می‌کند که هرگونه نابودی این حلقه باعث نابودی کل سیستم حیات خواهد شد.
هـ) طبیعت به‌عنوان خاستگاه علوم و دانش بشری و منبع الهام و پیشرفتهای علمی:
خداوند انسان را آفرید و دستور داد در مقابل عظمت روح و جسم او تمامی فرشتگان سجده کنند و طبیعت و کره زمین را بستر زیست این موجود قرار داد. این بستر تا آن حد ژرف و متعالی آفریده شده است که الهام بخش تمام دانش بشری است. خاستگاه تمام علوم بشر یا از طبیعت است و یا به طور غیرمستقیم به آن بستگی دارد. پروردگار متعال حتی زمانی که می‌خواهد بهشت را توصیف کند از درخت، نهر، آب و طبیعت کمک می‌گیرد و تمثیل می‌آورد.
و) طبیعت به مثابه میراث الهی:
در سوره آل عمران آیه 180 می‌فرماید:
ولله میراث السموات و الارض
میراث طبیعی شامل قوانین و کالبد است. کالبد اجزای فیزیکی است که شامل گیاه، خاک، نور، آب و جانداران و امثال آن است که در کنار قوانین حاکم برآن اکوسیستم پیچیده طبیعی را می‌سازد.
* مدیرکل دفتر امور منابع جنگلی و مدرس دانشگاه